Υπάρχει ελεύθερη βούληση; Μία αρχαία διαμάχη

Έχετε ξεκινήσει να διαβάζετε αυτό το κείμενο. Είναι δική σας απόφαση το αν θα το τελειώσετε, ή όχι; Καταρχήν, είναι γραμμένο στα ελληνικά, σε μία γλώσσα που γνωρίζετε. Έπειτα το θέμα σας κινεί το ενδιαφέρον. Ας ξαναγυρίσουμε όμως πίσω. Στις αρχικές συνθήκες, τη στιγμή που ξεκινήσατε να διαβάζετε το κείμενο. Δεδομένων των ίδιων και απαράλλακτων συνθηκών, θα το προσπερνούσατε ως κείμενο ή θα ξεκινούσατε να το διαβάζετε όπως τώρα; Με λίγα λόγια, επιλέξατε να το διαβάσετε;  

Οι επιστήμονες (τουλάχιστον η μεγαλύτερη μερίδα) θεωρούν πως δεν συνέβη κάτι τέτοιο. Οι επιλογές μας δεν είναι τόσο ελεύθερες όσο θέλουμε να πιστεύουμε. Και αυτό διότι (προ)καθορίζονται από παράγοντες που αδυνατούμε να έχουμε στον έλεγχό μας. Διαβάζετε αυτό το κείμενο επειδή τα γονίδια και το περιβάλλον σάς έχουν οδηγήσει εδώ και όχι επειδή πήρατε την απόφαση ξαφνικά να μάθετε για την ελεύθερη βούληση. Ένας άνθρωπος που θα είχε μεγαλώσει σε ένα διαφορετικό περιβάλλον πιθανόν να μην ενδιαφερόταν για αυτό το ζήτημα. Εσείς όμως συνεχίζετε το διάβασμα. Γιατί θέλετε να μάθετε: Έχουμε ελεύθερη βούληση; 

Το ερώτημα βέβαια είναι πολύ παλαιότερο, με τους φιλοσόφους να έχουν υποστηρίξει με σθένος και τις δύο απόψεις. Πρώτος ο Πλάτωνας θέτει το θέμα προς συζήτηση με απλούς όρους: 

«Δηλαδή, κανένας δεν είναι με τη θέλησή του κακός (κακὸς μὲν γὰρ ἑκὼν οὐδείς). Διότι ένας άνθρωπος γίνεται κακός από μία κακή κατάσταση του σώματος και από ανατροφή χωρίς παιδεία, και όλα αυτά είναι άσχημα και συμβαίνουν χωρίς τη θέλησή του». Πλάτων, Τίμαιος, 86d-e 

Το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης είναι μείζον για τη φιλοσοφία. Ο Αριστοτέλης, υπερασπιστής του ορθού λόγου, επικρίνει τον Πλάτωνα. Για τον ίδιο, η παιδεία, που έχει τη βάση της στη φιλοσοφία, μπορεί να αλλάξει το αποτέλεσμα. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Ο Αριστοτέλης ονομάζει «προαίρεση» την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου να πράττει όπως επιθυμεί: «Γενικά η προαίρεση φαίνεται να σχετίζεται με πράγματα που εξαρτώνται από εμάς» (Ηθικά Νικομάχεια,  1111b30-31). 

Οι δύο όροι που καθορίζουν τις αποφάσεις μας, τα γονίδια και το περιβάλλον όπου ζούμε, δεν ήταν στον έλεγχό μας κατά τη γέννησή μας. Τι γίνεται όμως στη συνέχεια; Σε καμία φάση της ζωής μας δεν έχουμε ελεύθερη επιλογή; Ο προηγούμενος εαυτός μας, όπως έχει διαμορφωθεί από το παρελθόν, είναι έτοιμος κάθε φορά να επιλέξει με βάση αυτά που αισθάνεται, που στοχάζεται, που γνωρίζει. Το παρόν μας, δηλαδή, έχει διαμορφωθεί από το παρελθόν που έχουμε ζήσει, τις εμπειρίες και τις πεποιθήσεις μας. Βάσει αυτών οριοθετούνται οι μελλοντικές μας δράσεις. Όπως στον φυσικό κόσμο, του οποίου αποτελούμε μέρος. Οι διαδικασίες της φύσης έχουν αιτίες, τις οποίες αν γνωρίζουμε, μπορούμε να προβλέψουμε με ασφάλεια το μέλλον ή να δικαιολογήσουμε το παρόν. Τουλάχιστον ο δαίμονας του Laplace μπορούσε να το κάνει, διότι γνώριζε όλες τις παρελθοντικές συνθήκες. Αυτό του επέτρεπε να προβλέψει και τις μελλοντικές: 

«Μπορούμε να θεωρήσουμε την παρούσα κατάσταση του σύμπαντος ως το αποτέλεσμα του παρελθόντος του και την αιτία του μέλλοντός του. Μια νοημοσύνη που σε μια δεδομένη στιγμή θα μπορούσε να γνωρίζει όλες τις δυνάμεις που θέτουν τη φύση σε κίνηση, καθώς και την αντίστοιχη κατάσταση των όντων που τη συνθέτουν, αν επιπλέον ήταν αρκετά μεγάλη για να υποβάλει αυτά τα δεδομένα σε ανάλυση θα περιλάμβανε στον ίδιο τύπο τις κινήσεις των μεγαλύτερων σωμάτων στο σύμπαν και εκείνων του μικρότερου ατόμου. Τίποτε δεν θα ήταν αβέβαιο γι’ αυτήν και το μέλλον, όπως και το παρελθόν, θα ήταν παρόν στα μάτια της.» 

Pierre-Simon Laplace, Essai philosophique sur les probabilités, 1814 

Η πίστη στην αιτιοκρατία του Laplace και της Νευτώνειας φυσικής θα ανατραπεί από το κύμα πιθανότητας του Schrödinger και την αρχή της απροσδιοριστίας: Δεν ευθύνεται η άγνοια των συνθηκών που έχουμε. Ακόμη και αν γνωρίζαμε όλες τις συνθήκες ο δαίμονας του Laplace δεν θα μπορούσε να προβλέψει όλες τις κινήσεις όλων των σωμάτων στο μέλλον. Το ίδιο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε και για τον άνθρωπο. Δεν είναι προδιαγεγραμμένες όλες του οι επιλογές. Υπάρχει η ελευθερία που πηγάζει από την αμφιβολία και η φιλοσοφία την διδάσκει.  

Έχουμε ελεύθερη βούληση; Και μόνο που θέτουμε το ερώτημα και επιχειρούμε να το απαντήσουμε σημαίνει ότι κατανοούμε την άγνοιά μας. Και επιλέγουμε τη γνώση, αλλάζοντας το περιβάλλον, τις επιδράσεις του και τέλος τις επιλογές μας. 

Από το βιβλίο της Έλσας Νικολαΐδου, Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους Φιλοσόφους, Μεταίχμιο 2022

antikleidi.com