Από τον Ιούλιο Βερν, στην εποχή της μετααλήθειας. Ο ρόλος των social media στην εξέλιξη του μοντέλου επικοινωνίας

Η συζήτηση για τα social media, συνήθως αναφέρεται στο παρόν και κυρίως στο μέλλον, καθώς επιχειρείται να κωδικοποιηθεί η υφιστάμενη κατάσταση αλλά και να εκτιμηθεί η μελλοντική εξέλιξη. Ίσως ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο θα είχε νόημα να επιχειρηθεί μια ανατροπή. Να ξεκινήσει αυτή η ανάλυση από το παρελθόν.

Συγκεκριμένα από το 1889: Εκείνη τη χρονιά, ο Ιούλιος Βερν έγραψε ένα διήγημα υπό τον τίτλο «Η ημέρα ενός αμερικανού δημοσιογράφου το 2889». Σε αυτό το διήγημα ο Ιούλιος Βερν φαντάστηκε την εξέλιξη της ανθρώπινης επικοινωνίας χίλια χρόνια μετά. Στην πραγματικότητα όμως, προέβλεψε -σε μεγάλο βαθμό- όσα τελικά έγιναν μόλις λίγο παραπάνω από έναν αιώνα αργότερα. Ο Βερν στο βιβλίο του, περιέγραψε τα «τηλέφωτα» ως μια καινοτόμο μέθοδο επικοινωνίας. Επρόκειτο για ένα σύστημα αμφίδρομης μετάδοσης ήχου και εικόνας που μοιάζει με τις πολλές εφαρμογές τύπου Skype, Zoom κ.λπ. που σήμερα αποτελούν ένα βασικό μέσον επικοινωνίας, ειδικά εν μέσω της πανδημίας.

Ο Βερν προέβλεψε επίσης συσκευές οι οποίες μοιάζουν πολύ με τους σημερινούς υπολογιστές. Έγραψε για μεγάλες αίθουσες σύνταξης, με εκατοντάδες δημοσιογράφους, όπου συγκεντρώνονταν και αναμεταδίδονταν τα νέα από όλο τον κόσμο. Έχει ενδιαφέρον ότι στο διήγημα, όλες οι ειδήσεις, εκπέμπονται από ένα κέντρο. Σε όλο τον κόσμο υπάρχει μόνο μια πηγή ειδήσεων: η «Earth Herald». Σε αυτό το σημείο ο Βερν δεν κατάφερε να προβλέψει σωστά. Στην πραγματικότητα η πληροφορία αποδείχθηκε ανεξέλεγκτη. Συχνά διαστρεβλωμένη, αλλά πρακτικά ανεξέλεγκτη, όπως απέδειξαν περίτρανα και τα Wikileaks. Σήμερα, όχι μόνο δεν υπάρχει μια πηγή πληροφόρησης, αλλά κυρίως η επικοινωνία δεν είναι μονοδιάστατη.

Τα social media επέφεραν μια πραγματική επανάσταση. Στο παραδοσιακό μοντέλο της επικοινωνίας, όπως το περιέγραψε και όρισε το 1948 ο αμερικανός Claude Shannon – στο βιβλίο του «Μια μαθηματική θεώρηση της επικοινωνίας», κωδικοποιείται μια διαδικασία που λειτουργούσε επί αιώνες. Το μήνυμα ξεκινούσε από την πηγή (τον πομπό), μέσω του διαύλου (πχ τα ΜΜΕ) και έφτανε στους αποδέκτες (το κοινό), μέσα από μια μονοδιάστατη διαδικασία. Στο παραδοσιακό μοντέλο αυτό, δεν υπήρχε η δυνατότητα αλληλεπίδρασης ή άμεσης ανατροφοδότησης. Η πορεία της πληροφορίας ήταν γραμμική και μονοδιάστατη. Τα social media ανέτρεψαν πλήρως αυτή τη συνθήκη. Έχουν αναδιαμορφώσει τη συνολική εικόνα της επικοινωνίας. Η κάθε ανεξάρτητη μονάδα του ψηφιακού μας συστήματος, ο κάθε χρήστης, έχει πλέον τον δικό του δίαυλο αλλά και το δικό του κοινό. Έχει δημιουργηθεί μια σχέση διαρκούς αλληλεπίδρασης και μάλιστα σε ευρεία κλίμακα. Είμαστε όλοι -ταυτόχρονα- παραγωγοί και καταναλωτές μηνυμάτων στο σύγχρονο ψηφιακό περιβάλλον.

Αυτός ο πλουραλισμός θεωρήθηκε στην αρχή της εμφάνισης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ότι θα έφερνε στην επιφάνεια έναν ενεργό, ενημερωμένο και συνειδητοποιημένο πολίτη αναβαθμίζοντας την ποιότητα της δημοκρατίας, ενισχύοντας την κατανόηση του πολιτικού φαινομένου, αλλά και τη συμμετοχή στη διαμόρφωσή του, στο πλαίσιο μιας αδιαμεσολάβητης αμφίδρομης σχέσης πολίτη – πολιτικού και κατ’ επέκτασιν πολιτικής. Σε έναν βαθμό αυτό συνέβη. Οι πολίτες απέκτησαν πιο ισχυρή φωνή μέσα στην ψηφιακή «αγορά», στο πρότυπο της αρχαίας Αθηναϊκής Αγοράς. Ενισχύθηκε η λογοδοσία σε όλα τα επίπεδα. Η αποκέντρωση της πληροφορίας σχεδόν εξαφάνισε τη δυνατότητα ελέγχου της, για πρώτη φορά στην ιστορία. Αυτός ο εκδημοκρατισμός της επικοινωνίας δημιούργησε μια πιο ανοικτή κοινωνία μετασχηματίζοντας τη δημόσια σφαίρα όπως την όρισε ο Χάμπερμας.

Η δημόσια σφαίρα, που αναδύθηκε στην Ευρώπη τον 18ο αιώνα ως χώρος κριτικής συζήτησης, ανοιχτός σε όλους, όπου οι πολίτες συγκροτούσαν ένα κοινό του οποίου η δημόσια λογική ενεργούσε ως έλεγχος για την κρατική εξουσία προσαρμόστηκε στα νέα τεχνολογικά δεδομένα. Από την άνθιση των εφημερίδων, των περιοδικών, των ομάδων ανάγνωσης και των καφέ του 18ου αιώνα στην Ευρώπη φτάσαμε στο Facebook και το Twitter. Όλες οι έρευνες συντείνουν στο ότι πλέον τα social media αποτελούν το βασικό μέσο πληροφόρησης των πολιτών. Τα δεδομένα και τα μεγέθη άλλαξαν. Η διάχυση της πληροφορίας έγινε σχεδόν απόλυτη και άμεση. Όχι όμως μόνον της αληθινής, πληροφορίας και της εμπεριστατωμένης γνώμης, όπως αποδείχθηκε πολύ σύντομα. Ως αποτέλεσμα και στην ψηφιακή δημόσια σφαίρα, έχουμε αντίστοιχα συμπτώματα εκφυλισμού, όπως τα όρισε ο Χάμπερμας.

Έχουμε δηλαδή εμπορευματοποίηση και στρέβλωση του περιεχομένου, ενώ το κριτικό κοινό γίνεται ολοένα πιο παθητικό, παρά το ότι αυξάνεται διαρκώς ο χρόνος που παραμένουμε online. Διαμορφώθηκε ένα τοπίο που συντίθεται σε σημαντικό βαθμό από ταχέως διακινούμενα fake news, alternative facts, astroturfing με εικονικούς λογαριασμούς και πιο πρόσφατα deep fake news που με τη χρήση εξελιγμένων λογισμικών κάνουν απολύτως συγκεχυμένο το όριο μεταξύ πραγματικού και εικονικού, αφού πλέον το ψέμα μοιάζει το ίδιο αξιόπιστο με την αλήθεια. Ταυτόχρονα δε, η αίσθηση ανωνυμίας ενίσχυσε την επιθετικότητα του λόγου δηλητηριάζοντας τον δημόσιο διάλογο και δημιουργώντας συχνά την αίσθηση περισσότερο μιας ψηφιακής ρωμαϊκής αρένας, παρά αρχαιοελληνικής αγοράς.

Τα παραπάνω φυσικά, σε καμία περίπτωση, δεν ακυρώνουν την πραγματική επανάσταση που έφεραν τα social media στην ανθρώπινη επικοινωνία, αλλά και σε κοινωνικές λειτουργίες. Απλώς προσθέτουν επιπλέον διαστάσεις που οφείλουν να συνυπολογιστούν αναδεικνύοντας τις προκλήσεις της εποχής. Δεν μπορεί δηλαδή να παραγνωριστεί ότι τα Social media έχουν μια καταλυτική συνεισφορά πλουραλισμού, αλληλεπίδρασης, επικοινωνίας, πληροφόρησης και συμμετοχής, που παρά τις δυσκολίες, προσθέτουν στη δημόσια σφαίρα σημαντικά -πρωτόγνωρα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Την ίδια ώρα, τα social media δεν καθορίζουν μόνο την φόρμα του μηνύματος, φτάνουν να επηρεάσουν και το ίδιο το περιεχόμενο του μηνύματος. Πρόκειται για μια ακόμα επιβεβαίωση της θεωρίας του Marshall McLuhan, ο οποίος υποστήριζε ότι το «μέσο είναι το μήνυμα» στο βιβλίο του «Media: Οι προεκτάσεις του ανθρώπου» το 1964.

Αυτή η θεωρία είχε διαμορφωθεί με βάση την ανάπτυξη της τηλεόρασης, ωστόσο διαπιστώνεται η διαχρονικότητά της και η δυνατότητα προσαρμογής της και στα νέα μέσα. Για παράδειγμα το ψηφιακό μήνυμα γίνεται ολοένα και μικρότερο εξαιτίας του μέσου. Είναι χαρακτηριστικό το πώς διαμορφώνεται το πολιτικό μήνυμα για να χωρά στους 280 χαρακτήρες ενός tweet. Απλοποιείται και συρρικνώνεται ώστε να ταιριάζει στη φόρμα των social media. Αποκτά περισσότερες αιχμές για να ξεχωρίσει από το τεράστιο διαδικτυακό buzz. Γίνεται περισσότερο επιθετικό για να αποκτήσει λόγο ύπαρξης σ’ ένα ψηφιακό περιβάλλον που αποκτά διαρκώς χαρακτηριστικά υψηλής έντασης. Όσοι ήλπιζαν στη διαμόρφωση ενός πεδίου γόνιμου διαλόγου που θα προήγαγε τη δημοκρατία παρατηρούν πλέον απογοητευμένοι τον «πόλεμο των trolls». Σε πολλές περιπτώσεις τα social media δεν αποτελούν πλατφόρμες που προωθούν τη λογική ή τη μετριοπάθεια. Λατρεύουν τα άκρα και τις απλουστεύσεις, την ένταση και την πόλωση.

Αυτή η αρνητικά φορτισμένη ανατροφοδοτική σχέση μέσου και μηνύματος, δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο με σημαντικές πολιτικές επιπτώσεις. Tα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αποδείχθηκαν ιδανικά κανάλια προώθησης του λαϊκισμού. Διότι το μήνυμα των λαϊκιστών είναι συνήθως απλουστευτικό, σύντομο και εξαγριωμένο, αν όχι εξαχρειωμένο. Οι λαϊκιστές δεν χρειάζονται χώρο για να αναπτύξουν μια ιδέα μια πολιτική, διότι συνήθως είτε δεν θέλουν, είτε –κυρίως- δεν μπορούν. Τείνουν να ελαχιστοποιούν μεγάλα και σύνθετα ζητήματα, ώστε να χωρούν μέσα σ’ ένα tweet.

Η ισοπεδωτική αντίληψη «αντισυστημικών» προσεγγίσεων άνθισε στο νέο αυτό ψηφιακό περιβάλλον όπου το παράλογο είναι πιο ελκυστικό και συχνά δημοφιλές από το λογικό. Τα social media έδωσαν φωνή και μάλιστα ισχυρή σε απόψεις του περιθωρίου που μέχρι πρότινος ήταν απομονωμένες σε μικρές κοινότητες. Σήμερα, αυτές οι μικρές κοινότητες, επικοινωνούν ευκολότερα μεταξύ τους, διαδίδουν πιο οργανωμένα τα μηνύματά τους και γίνονται ολοένα μεγαλύτερες, αποκτώντας κυρίαρχα χαρακτηριστικά ορισμένες φορές. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν έναν συγκολλητικό ρόλο απομονωμένων μονάδων. Με αυτόν τον τρόπο οι μέχρι πρόσφατα «παρίες» αποκτούν υπόσταση λόγω αυτού του αθροιζόμενου μεγέθους, με σημαντικές κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες.

Από το βιβλίο του Παναγιώτη Κακολύρη “Αντικατοπτρισμοί και παραμορφώσεις – Η Εκλογική Επίδραση των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης στην Ευρώπη”.