Ο μικροβιολόγος που ανέπτυξε τα περισσότερα σωτήρια εμβόλια που κάνουμε σήμερα

Ο εμβολιασμός αποτελεί σήμερα το σημαντικότερο μέσο της προληπτικής ιατρικής, διαφυλάσσοντας την υγεία ενηλίκων και παιδιών από σοβαρότατες νόσους που μετατρέπονταν άλλοτε σε επιδημίες και διεκδικούσαν χιλιάδες ζωές. Όλα αυτά βέβαια πριν ασχοληθεί με την ανοσολογία και εμβολιολογία ο δρ Μορίς Χίλμαν, ο οποίος ανακάλυψε τα 8 από τα 14 εμβόλια που εφαρμόζονται σήμερα στα πέρατα του κόσμου και έχουν αλλάξει το πρόσωπο της ανθρωπότητας.

Θρύλος σωστός στην ιατρική κοινότητα αλλά άγνωστος στον υπόλοιπο κόσμο, ο Χίλμαν έζησε μια ασυνήθιστα μακρά και παραγωγική καριέρα και ανέπτυξε περισσότερα από 40 εμβόλια, έναν πραγματικά τρομακτικό αριθμό που κάνει όλους τους υπόλοιπους μεγάλους ανοσολόγους, από τον Παστέρ μέχρι και τον Τζόνας Σολκ, να μοιάζουν πρωτόπειρα μαθητούδια.

Αυτός ο απίστευτος αριθμός εμβολίων τον μετατρέπει στον πλέον γόνιμο ιολόγο όλων των εποχών και αναρίθμητα πραγματικά εκατομμύρια ανθρώπων του χρωστούν τη ζωή και την ευημερία τους. Όπως έχει υπολογίσει η ιατρική κοινότητα, κάπου 8 εκατ. άνθρωποι σώζονται κάθε χρόνο χάρη στα 40 εμβόλια του Χίλμαν και ιδιαίτερα στα οχτώ που αποτελούν παγκόσμια σταθερά: ιλαρά, παρωτίτιδα, ερυθρά, ηπατίτιδα Α, ηπατίτιδα Β, μηνιγγίτιδα, πνευμονία και αιμόφιλος της ινφλουέντσας!

Ταυτοχρόνως, με τον εμβολιασμό του Χίλμαν έχουν εξαλειφθεί κοινές παιδικές ασθένειες. Το εμβόλιο της ιλαράς και μόνο έχει αποτρέψει πάνω από 1 εκατ. θανάτους, αν και η ανθρωπότητα δεν απέδωσε ποτέ τα οφειλόμενα στον μέγα μικροβιολόγο που τόσο πολύ πάλεψε για να την απαλλάξει από επικίνδυνες και θανατηφόρες νόσους. Παρά τις τεράστιες τομές του στην ανοσολογία και εμβολιολογία, δεν έγινε ποτέ γνωστός εκτός επιστημονικής κοινότητας.

«Αν κοιτάξετε σε όλο το πεδίο της εμβολιολογίας, κανείς δεν ήταν πιο σημαντικός», είπε ο διευθυντής του αμερικανικού ΚΕΕΛΠΝΟ, Anthony Fauci. Κι αυτό γιατί ο Χίλμαν δεν θέλησε ποτέ την αυτοπροβολή, παραμένοντας ένας διακριτικός ήρωας μέσα στο βασίλειό του, το μικροβιολογικό εργαστήριο. Διδάκτωρ μικροβιολογίας και χημείας, είχε από μικρός ενδιαφέρον για τους μικροοργανισμούς που σπέρνουν όλεθρο στον άνθρωπο. Γι’ αυτό και μετακόμισε αμέσως στην ελεύθερη αγορά, θεωρώντας πως το στενό ακαδημαϊκό περιβάλλον δεν είχε τους πόρους για έρευνα αιχμής στο πεδίο. Το έκανε μάλιστα παρά την εισήγηση των καθηγητών του πως η θέση του ήταν στο πανεπιστήμιο. Αυτός ήταν όμως ένας άνθρωπος με αποστολή και θα διάλεγε την οδό που θα του επέτρεπε να πραγματώσει τις καινοτόμες έρευνές του αλλά και τις κλινικές δοκιμές. Και τις πρακτικές εφαρμογές των πειραματισμών του φυσικά, το μεγάλο ζητούμενο για την ανθρωπότητα.

Ο σκοπός της ζωής του ήταν να βρει κάτι σημαντικό στον τομέα της μικροβιολογίας και να το μετατρέψει σε πρακτικό φάρμακο που θα έσωζε ζωές. Κάτι που έκανε σαράντα ολόκληρες φορές στη σπουδαία καριέρα του, καθώς μιλάμε για πραγματική διάνοια στην απομόνωση ιών και την ανάπτυξη αποτελεσματικών εμβολίων. Ήταν μάλιστα επικεφαλής όλου του φαρμακευτικού δρόμου από την έρευνα μέχρι και την αγορά, νιώθοντας διαχρονικά την υποχρέωση του επιστήμονα να επιστρέφει πίσω στην ανθρωπότητα τη γνώση που αποκομίζει με τα μέσα που του παρέχει η κοινωνία.

Κι έτσι το 1944 έπιασε δουλειά στο εργαστήριο μιας φαρμακευτικής του Νιου Τζέρσεϊ, πάνω στην ώρα δηλαδή, αναπτύσσοντας ένα εμβόλιο κατά της «ιαπωνικής εγκεφαλίτιδας» (εγκεφαλίτιδα τύπου Β), μιας πάθησης που έπληττε τα αμερικανικά στρατεύματα που μάχονταν στον Ειρηνικό Ωκεανό του Β’ Παγκοσμίου. Η ανοσοποίηση του στρατού των ΗΠΑ του χρωστούσε ήδη πολλά πριν καν λήξει ο πόλεμος!

Κατόπιν έθεσε στο μικροσκόπιό του ιούς και αναγνώρισε τις αλλαγές τους όταν ο μικροοργανισμός μεταλλασσόταν. Αυτή του η παρατήρηση, που έγινε όταν δούλευε σε στρατιωτικό εργαστήριο, απέτρεψε μια τεράστια πανδημία ασιατικής γρίπης στο Χονγκ Κονγκ το 1957. Διαβλέποντας μάλιστα το ενδεχόμενο να μεταπηδήσει η επιδημία στις ΗΠΑ, ο στρατός έφτιαξε αμέσως 40 εκατ. δόσεις από το εμβόλιό του για κάθε ενδεχόμενο. Το ενδεχόμενο παρουσιάστηκε και γλίτωσαν οι ΗΠΑ μερικά εκατομμύρια αθώες ζωές! Εκείνη τη χρονιά μετακινήθηκε και πάλι σε ιδιωτική φαρμακευτική, τη Merck, ως διευθυντής του τμήματος ανοσολογίας. Κάτω από την έρευνα και τη σκέπη του, η εταιρία είχε κατοχυρώσει μέχρι το 1984 περισσότερες από 37 πατέντες για φαρμακευτικά προϊόντα, με άλλα τρία εμβόλια έτοιμα για παραγωγή. Τότε παραιτήθηκε από τα ερευνητικά του καθήκοντα, παραμένοντας ωστόσο ενεργός ως σύμβουλος για τα επόμενα είκοσι χρόνια.

Εξίσου παροιμιώδης ήταν και ο ταγμένος τρόπος δουλειάς του. Όπως είχε περιγράψει ένας συνάδελφός του, ο Dr Offit: «Για να σας δώσω ένα παράδειγμα για τον τρόπο που δούλευε, το 1963 [όταν η κόρη του εμφάνισε τα κλασικά συμπτώματα της παρωτίτιδας] πήρε δείγμα από τον λάρυγγα της κόρης του, το έφερε στο εργαστήριο για να καλλιεργήσει τον ιό και μέχρι το 1967 υπήρχε ένα εμβόλιο για την παρωτίτιδα».

Για να σημειώσει κατόπιν με νόημα: «Οι σημερινοί κανονισμοί θα απαγόρευαν κάτι τέτοιο να συμβεί … Αν ο Μορίς ήταν ζωντανός σήμερα, αμφιβάλλω αν θα μπορούσε να γίνει ο Μορίς». Στα περισσότερα από τα 60 χρόνια του στη θεωρητική και εφαρμοσμένη έρευνα, ο Χίλμαν άλλαξε τον κόσμο παλεύοντας τόσο με το ιατρικό κατεστημένο και τους εμπορικούς περιορισμούς των φαρμακευτικών όσο και με τη γραφειοκρατία του κράτους. Ήταν ένας ανυπόμονος και τραχύς άνθρωπος που δεν είχε πρόβλημα να συγκρούεται με τους πάντες για να διεκδικήσει το δίκιο του. Μόνο που είχε πολύ συχνά δίκιο και ήταν μάλλον δικαιολογημένη η στάση του. Ο μεγαλύτερος εχθρός του ήταν μάλιστα η πολιτική, καθώς έλεγε ότι ήταν η μικρόνοια των πολιτικών και όχι η επιστήμη αυτή που καθόριζε ποιες ιατρικές τομές θα έπαιρναν άδεια για να βγουν στην αγορά. Όταν τιμήθηκε πάντως και από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας για το σύνολο του έργου του και τα εκατομμύρια ζωές που είχε σώσει, όλοι του συγχώρησαν το ευερέθιστο του χαρακτήρα του…

Πρώτα χρόνια

Ο Μορίς Ραλφ Χίλμαν γεννιέται με τη δίδυμη αδερφή του στις 30 Αυγούστου 1919 σε πόλη της Μοντάνα μέσα σε αγροτική οικογένεια. Δυστυχώς για τον ίδιο, η αδελφή του γεννήθηκε νεκρή και η μητέρα του πέθανε έπειτα από δύο μέρες εξαιτίας των επιπλοκών της γέννας. Ο θάνατος εξάλλου καραδοκούσε στα χρόνια του, μιας και η επιδημία της γρίπης του 1918-1919 είχε διεκδικήσει τις ζωές δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων παγκοσμίως και περισσότερων από 675.000 συμπατριωτών του. Άνθρωποι άλλωστε πέθαιναν καθημερινά από μολυσματικές νόσους όπως η ιλαρά, η ερυθρά και οι μαγουλάδες. Ο ίδιος γλίτωσε σαν από θαύμα από τη διφθερίτιδα που προσβλήθηκε ως παιδί, κάτι που σφράγισε την παιδική του ηλικία: «Ένιωθα πάντα πως ξεγέλασα τον θάνατο», είπε μετά για το χαρακτηριστικότερο περιστατικό των παιδικών του χρόνων.

Ο χήρος πατέρας με τα οχτώ παιδιά δεν μπορούσε να τα θρέψει όλα, γι’ αυτό και έδωσε τον νεογέννητο Μορίς στον αδερφό του και τη γυναίκα του, που δεν είχαν δικά τους παιδιά. Ο μικρός μεγαλώνει βοηθώντας στις βαριές αγροτικές δουλειές. Στα οχτώ του μάλιστα ο θετός του πατέρας θα τον πιάσει να διαβάσει την «Καταγωγή των ειδών» του Κάρολου Δαρβίνου μέσα στη λουθηρανική εκκλησία και θα αγαλλιάσει η ψυχή του, μιας και ήταν άθεος ο ίδιος, όπως θα γινόταν τελικά αργότερα και ο Μορίς. Όταν αποφοίτησε από το τοπικό γυμνάσιο το 1937, η Αμερική ήταν ακόμα στα δίχτυα της Μεγάλης Ύφεσης της δεκαετίας του 1930, με εκατομμύρια ανθρώπους να παραμένουν άνεργοι. Κι έτσι ένιωσε σαφώς ανακουφισμένος όταν έπιασε δουλειά σε ένα μικρομάγαζο της πόλης, αν και ο μεγαλύτερος αδερφός του δεν χάρηκε καθόλου με την προοπτική αυτή. Αυτός ήταν που θα τον έσπρωχνε να στοχεύσει ψηλότερα και να πάει στο πανεπιστήμιο. Ο Μορίς κέρδισε μια υποτροφία για το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Μοντάνα, απ’ όπου θα αποφοιτήσει το 1941 πρώτος στη χρονιά του με πτυχίο στη χημεία και τη μικροβιολογία.Τώρα ήθελε να γίνει γιατρός, αλλά δεν μπορούσε φυσικά να χρηματοδοτήσει τις σπουδές του. Κι έτσι αποφασίζει να καταθέσει αίτηση για διδακτορικό στη μικροβιολογία, σε μια ευτυχή περίσταση για την ανθρωπότητα δηλαδή. Αίτηση έκανε μάλιστα σε δέκα πανεπιστήμια και είδε με μεγάλη έκπληξη ότι έγινε δεκτός και στα δέκα, παρά το γεγονός ότι όπως είπε αργότερα ένιωθε «χωριάτης» και δεν είχε καθόλου αυτοπεποίθηση. Επέλεξε τελικά το Πανεπιστήμιο του Σικάγο. Και παρά τη νέα υποτροφία, χρήματα δεν είχε ποτέ, ζώντας σε μια υπόγεια τρώγλη και παλεύοντας καθημερινά με την πείνα και την ανέχεια. Μέσα σε αυτές τις δυσκολίες θα πάρει το 1944 το διδακτορικό του στη μικροβιολογία. Και παρά τη φτώχεια του θα αρνηθεί μια καλοπληρωμένη θέση στο πανεπιστήμιο, θέλοντας όπως είπαμε να βγει στην ελεύθερη αγορά για να κάνει εκείνο το είδος έρευνας που μόνο οι μεγάλες φαρμακευτικές μπορούσαν να χρηματοδοτήσουν. Η ακαδημαϊκή κοινότητα προσπάθησε να τον μεταπείσει με ό,τι είχε, μιας και το ταλέντο του στη μικροβιολογική έρευνα είχε ήδη εκδηλωθεί, εκείνος ωστόσο ήταν αμετάπειστος…

Dr. Maurice R Hilleman (AP Photo)

Η συνεισφορά του Χίλμαν στην επιστήμη

Ο Μορίς Χίλμαν θα γινόταν τελικά ο μεγαλύτερος και παραγωγικότερος ιολόγος που θα γνώριζε ποτέ ο κόσμος. Το μόνο μάλιστα που πήρε από τα σπουδαστικά του χρόνια ως εφαλτήριο για τις έρευνές του ήταν αυτή η πεποίθηση του Λουί Παστέρ ότι μπορείς να πάρεις έναν ιό και να τον εξασθενήσεις. Ο ιός θα ήταν πια πολύ ασθενής για να προκαλέσει τη νόσο, έλεγαν οι παλιότεροι μικροβιολόγοι, θα μπορούσε ωστόσο να θωρακίσει το ανοσοποιητικό σύστημα του ανθρώπου παράγοντας φυσικά αντισώματα. Αυτή τη φυσική ανοσοποίηση έβαλε σκοπό ζωής να αναζητήσει ο Χίλμαν για τις ασθένειες που μάστιζαν την ανθρωπότητα για χιλιετίες. Κι έτσι το 1944 κρατά τον λόγο του και πιάνει δουλειά στη φαρμακευτική του Νιου Τζέρσεϊ, E.R. Squibb (τη σημερινή Bristol-Myers Squibb), πάνω στην ώρα για να προστατεύσει τα στρατεύματα της πατρίδας του από την ιαπωνική εγκεφαλίτιδα που μάστιζε τους Συμμάχους στα θέατρα μαχών του Ειρηνικού. Όταν πέτυχε στο πρώτο του εμβόλιο, μετακόμισε αμέσως στην Ουάσιγκτον για να εργαστεί για λογαριασμό του αμερικανικού στρατού, μιας και σε στρατιωτικό εργαστήριο γινόταν η έρευνα αιχμής για τον ιό της γρίπης. Το 1948 λοιπόν ο 29χρονος Χίλμαν πιάνει δουλειά στο Παράρτημα Αναπνευστικών Παθήσεων του αμερικανικού στρατού και γίνεται προοδευτικά εξπέρ στις μεταλλάξεις του ιού της γρίπης, αναγνωρίζοντας μάλιστα δύο διαφορετικούς μηχανισμούς γενετικής εξέλιξης του ιού.

Αφού αποκωδικοποίησε και τους τρόπους με τους οποίους ο ιός της γρίπης μετατρέπεται σε φονική πανδημία, ήταν έτοιμος να επέμβει στη νέα πανδημία γρίπης που χτύπησε το Χονγκ Κονγκ το 1957 και, όπως γινόταν συνήθως, θα κατέληγε σε εκατομμύρια θανάτους στα μήκη και τα πλάτη της οικουμένης. Όχι όμως αυτή τη φορά, μιας και Χίλμαν είχε έτοιμη τη φόρμουλα για το εμβόλιο που περιόρισε δραστικά την επιδημία και την εξάπλωσή της, επιβλέποντας μάλιστα προσωπικά τη μαζική παραγωγή του. Και όλα αυτά έγιναν σε χρόνο-ρεκόρ τεσσάρων μηνών, καθώς περιθώρια για δοκιμαστικά και ελέγχους δεν υπήρχαν. Ο μαζικός εμβολιασμός στις χώρες όπου εκδηλώθηκε η πανδημία γρίπης του 1957 δούλεψε και δούλεψε αποφασιστικά. Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, ο φόρος αίματος περιορίστηκε στους 69.000 θανάτους, ένα νούμερο που λογίστηκε μικρό σε σχέση με παλιότερες επιδημίες γρίπης. Ο Χίλμαν έλαβε το Μετάλλιο Διακεκριμένων Πράξεων για την καινοτόμα και ζωοδότρα δουλεία του. Αν και αυτό, όπως θα αποδείκνυε η Ιστορία, δεν θα ήταν παρά η αρχή του απίστευτου σε έκταση και σπουδαιότητας έργου του. Όταν είδε ότι στο στρατιωτικό εργαστήριο δεν είχε τι άλλο να δώσει, μετακινήθηκε το 1957 στη φαρμακευτική Merck & Co. Εκεί, στα εργαστήρια της Πενσιλβάνια, θα κρατούσε ο 38χρονος Χίλμαν το τιμόνι του κέντρου παραγωγής εμβολίων της Merck για τα επόμενα 45 χρόνια, γινόμενος θρύλος της ανοσολογίας και της επιστημονικής κοινότητας.Η επιτυχία του χαρακτηρίστηκε μάλιστα «άνευ προηγουμένου» από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας όταν του απένειμε το δικό του βραβείο για το σύνολο της ανεπανάληπτης δουλειάς του. Τα αποτελεσματικότατα εμβόλιά του κατά των παιδικών ασθενειών (ιλαράς, ερυθράς, παρωτίτιδας, ανεμοβλογιάς) αλλά και επίμονων νόσων όπως η ηπατίτιδα Α και Β αλλά και η μηνιγγίτιδα και η πνευμονία, απάλλαξαν την οικουμένη από τη θανάσιμη απειλή ή τις μόνιμες βλάβες των παθήσεων, εξαλείφοντας μάλιστα οριστικά σε πολλές γωνιές της Δύσης τις συγκεκριμένες παιδικές ασθένειες μέσω του χρόνιου εμβολιασμού. Το τριπλούν εμβόλιο που γίνεται ακόμα και σήμερα στα παιδιά του πλανήτη (ιλαρά, παρωτίτιδα και ερυθρά) ήταν άλλη μια μεγάλη συνεισφορά του στην ανοσολογία, καθώς ο Χίλμαν έδειξε πως ο εμβολιασμός μπορεί να περιλαμβάνει φάρμακα για περισσότερες από μία νόσους.

Επιπλέον, τα πρότυπα που έθεσε για την ανάπτυξη των εμβολίων και οι φωτισμένες παρατηρήσεις του για τους τρόπους εξάπλωσης των επιδημιών έχουν υιοθετηθεί σήμερα από όλα τα κράτη της Δύσης και λειτουργούν ως βάση για τις πολιτικές δημόσιας υγείας σε περισσότερες από 150 χώρες παγκοσμίως. Η ανακάλυψη των εξελικτικών μοτίβων του ιού της γρίπης και της ικανότητάς του να προσβάλει τους ανθρώπους άφησε γερή κληρονομιά σε όλα τα εμβόλια που κυκλοφορούν σήμερα κατά του κοινού κρυολογήματος και του ιού της γρίπης.

Οι συνεισφορές του Χίλμαν δεν περιορίστηκαν μόνο στους ανθρώπους αλλά λειτούργησαν ευεργετικά και στα ζώα. Ο αποδοτικότατος εμβολιασμός του για τη Νόσο Marek των πουλερικών (ψευδοπανώλη των πτηνών), μια ιογενή νεοπλασματική νόσο των ορνίθων, έμελλε να αποδειχθεί ιδιαιτέρως σημαντικός για τη συστηματική πτηνοτροφία και να διαδραματίσει τον δικό του ρόλο στην ανάπτυξη της βιομηχανίας των πουλερικών. Ο ίδιος θεωρούσε πάντως τη μεγαλύτερη στιγμή του την ανάπτυξη του εμβολίου για την ηπατίτιδα Β, το οποίο άρχισε να παράγεται το 1981 και είναι ακόμα και σήμερα σε χρήση (ως μία πια από τις εναλλακτικές). Μέχρι το 2003, περισσότερες από 150 χώρες το χρησιμοποιούσαν, ρίχνοντας δραματικά τα περιστατικά εμφάνισης νέων κρουσμάτων στα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη (στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, η ηπατίτιδα Β μειώθηκε κατά 95%!). Αφού άφησε και μια σειρά από συνεισφορές στην καθαρή επιστήμη της μικροβιολογίας, ανακάλυψε μερικά ακόμα εμβόλια (απομονώνοντας αδενοϊούς και ρινοϊούς), εφηύρε νέους τρόπους αποτελεσματικότερης έρευνας και βοήθησε τα μέγιστα να γίνει η μικροβιολογία αυτό που είναι στις μέρες μας…

Προσωπική ζωή και τελευταία χρόνια

Ο Χίλμαν παντρεύτηκε το 1943 την πρώτη του σύζυγο, με την οποία απέκτησε δύο κόρες. Η Θέλμα πέθανε το 1962 και εκείνος ξαναπαντρεύτηκε την επόμενη χρονιά τη δεύτερο σύζυγό του. Ως άνθρωπος είχε τη φήμη του δεσποτικού και αυταρχικού επιστήμονα που δεν έπαιρνε όχι από κανέναν. Ευέξαπτος και φωνακλάς, εργαζόταν εφτά μέρες τη βδομάδα και περίμενε από τους βοηθούς του να πράττουν το ίδιο. Όποιος μάλιστα δεν ανταποκρινόταν στις προσδοκίες του ή δεν τον υπάκουγε τυφλά, έβλεπε αναγκαστικά την πόρτα της εξόδου από τη Merck. Οι κακές γλώσσες έλεγαν πως κρατούσε στο γραφείο του μικρά ομοιώματα από τα κεφάλια των υπαλλήλων που είχε απολύσει!

Παρά το γεγονός ότι ήταν τουλάχιστον ασυνήθιστος ως διευθυντής, τα ερευνητικά προγράμματα που έτρεχε απέδιδαν πάντα ζηλευτούς καρπούς με κολοσσιαίες μάλιστα επιδράσεις στην ανθρωπότητα. Γι’ αυτό και του συγχωρούσαν το απολυταρχικό του χαρακτήρα του, καθώς ο Μορίς Χίλμαν έκανε τη μεγάλη διαφορά στον κόσμο. Συνταξιοδοτήθηκε μόλις έκλεισε το 65ο έτος της ηλικίας του, όπως όριζαν οι επαγγελματικοί κανονισμοί, συνέχισε ωστόσο να λειτουργεί ως σύμβουλος της φαρμακευτικής για τα επόμενα είκοσι χρόνια! Διευθυντής κανονικός δηλαδή που τώρα είχαν «βαφτίσει» ειδικό συνεργάτη.

Το 1988, ο 69χρονος Χίλμαν έλαβε τη μεγαλύτερη επιστημονική διάκριση των ΗΠΑ, το Εθνικό Μετάλλιο Επιστήμης, το οποίο έβαλε κι αυτό στη βιβλιοθήκη του δίπλα στα άλλα περίβλεπτα βραβεία. Εργασιομανής ως το τέλος, από το αγαπημένο του εργαστήριο δεν βγήκε ποτέ, παρά μόνο για να παίρνει μέρος στα τόσα επιστημονικά συμβούλια και τις γνωμοδοτικές επιτροπές που ήταν μέλος. Σύμβουλος ήταν μάλιστα και του Παγκοσμίου Οργανισμού Υγείας. Ο Μορίς Χίλμαν έφυγε από τον κόσμο στις 11 Απριλίου 2005 χτυπημένος από καρκίνο. Είχε δίπλα του τη δεύτερη σύζυγό του, τις δύο κόρες και τα πέντε εγγόνια του, αλλά και την ευγνωμοσύνη φυσικά όλης της ανθρωπότητας για το ανεπανάληπτο και σωτήριο έργο του στην ανοσολογία.

«Λοιπόν, κοιτώντας πίσω τη ζωή σου», είπε λίγο πριν τα στερνά του, «λες ‘‘τι έχω κάνει, έχω κάνει αρκετά για τον κόσμο ώστε να δικαιολογεί αυτό που είμαι σήμερα;’’. Αυτή είναι μια μεγάλη σκοτούρα … Και θα έλεγα πως είμαι χαρούμενος με όλα αυτά, θα το ξανάκανα ευχαρίστως γιατί παίρνεις μεγάλη ικανοποίηση όταν είσαι χρήσιμος … Εκτός από αυτό, είναι η αγώνας της επιστήμης και το να κερδίζεις μια μάχη απέναντι στα καταραμένα αυτά μικρόβια!»

antikleidi.com