Έχετε ποτέ αναρωτηθεί, πόσες φορές μέσα σε διάστημα λίγων ωρών κοιτάζετε την οθόνη του κινητού σας; Αλήθεια, πόσες ώρες την ημέρα επιλέγετε ή καλύτερα μπορείτε να μην χρησιμοποιείτε το κινητό σας; Κοιμάστε συστηματικά με το κινητό κάτω από το μαξιλάρι ή δίπλα σας; Πόσες ώρες την ημέρα, αλλά και τη νύχτα περνάτε το χρόνο σας «σκρολάροντας» στα social media, σε διάφορους ιστοτόπους ή διαβάζοντας και απαντώντας σε μηνύματα και emails; Ποιος είναι ο τρόπος επικοινωνίας που επιλέγετε να έχετε στην καθημερινότητά σας;

Απαντώντας ειλικρινά στις παραπάνω ερωτήσεις, είναι ένας τρόπος που θα σας βοηθούσε να αντιληφθείτε την πραγματική σχέση που έχετε με το κινητό σας. Πριν βιαστείτε να απαντήσετε ότι το κινητό σας τηλέφωνο είναι κάτι απαραίτητο για τη δουλειά σας, κοιτάξτε γύρω σας και σκεφτείτε απλά το που είστε. Αν βλέπετε κάποιο αγαπημένο σας πρόσωπο τριγύρω, έχετε ολοκληρώσει τις εργασιακές/μαθησιακές σας υποχρεώσεις και εσείς συνεχίζετε να περνάτε το χρόνο σας μπροστά από μία οθόνη, ίσως ήρθε η στιγμή να ξανά σκεφτείτε τις απαντήσεις σας. Έπειτα, απλά ρωτήστε τον εαυτό σας, εάν είστε ικανοποιημένοι με αυτό τον τρόπο ζωής και κυρίως, εάν είστε διατεθειμένοι να «αντικαταστήσετε» την πραγματική επικοινωνία, τα αγαπημένα σας πρόσωπα με τη ψηφιακή πραγματικότητα και τη ψηφιακή σας ταυτότητα.

Εθισμένοι στο κινητό;

Έρευνες εκτιμούν ότι σχεδόν ένας στους τέσσερις νέους αδυνατεί να ελέγξει το χρόνο που περνά με το κινητό του. Μία συμπεριφορά που συνδέεται με άλλα προβλήματα στη ψυχοσυναισθηματική υγεία του ατόμου, στις διαπροσωπικές του σχέσεις και κατ’ επέκταση στην κοινωνική του ζωή. Μία συνήθεια που υποδηλώνει εθισμό, όπου όπως επισημαίνουν Βρετανοί ψυχίατροι συνιστά τη μεγαλύτερη του είδους της μέχρι τώρα. Μία εξάρτηση που γίνεται πιο αισθητή, όταν ο νέος χάνει το κινητό του και δεν μπορεί να το βρει ή και να το χρησιμοποιήσει, εκδηλώνοντας άγχος μέχρι και συμπτώματα πανικού (capital.gr, 2019).

Ανάλογα είναι τα πορίσματα της πρόσφατης έκθεσης της Pew Research, στην οποία διαπιστώνεται ότι οι Αμερικανοί έφηβοι όχι μόνο βιώνουν άγχος, όταν τους χωρίζουν από τα τηλέφωνά τους, αλλά ανησυχούν εξίσου ότι οι μέρες τους είναι γεμάτες με υπερβολικό χρόνο οθόνης. Είναι άλλωστε ενδεικτικό ότι μολονότι το 52% είχε λάβει μέτρα για να μειώσει τη χρήση του τηλεφώνου του και το 57% ότι προσπάθησε να ελαττώσει το χρόνο στα social media, εντούτοις οι προσπάθειες αυτές δεν επέφεραν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα· για το 56% των εφήβων, η προσπάθειά τους αυτή «σημαδεύτηκε» από άγχος, μοναξιά ή αναστάτωση (Meek, 2018).

Πράγματι, μελέτες έχουν δείξει ότι το 50% των εφήβων θεωρούν τον εαυτό τους εθισμένο στο κινητό. Ένα ποσοστό που δεν πρέπει να μας προξενεί κάποια εντύπωση. Εκατομμύρια έφηβοι σε όλο τον κόσμο φαίνεται να δυσκολεύονται να συγκεντρωθούν στο διάβασμα, στο σχολείο, αλλά και να κοιμηθούν, εξαιτίας της αλόγιστης χρήσης του κινητού τους. Στα χρόνια δε της πανδημίας η κατάσταση αυτή επιβαρύνθηκε, μιας και το κινητό τηλέφωνο έγινε το μέσο της τηλεκπαίδευσης και της επικοινωνίας με τους συνομηλίκους, με το 56% των παιδιών να αναφέρει την πρώτη χρήση μέσα στο πρώτο πεντάλεπτο από την ώρα που ξυπνούν. Αυξητικές τάσεις καταγράφονταν και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Παιδιά και έφηβοι δήλωσαν ότι χρησιμοποιούσαν το κινητό τους τηλέφωνο μετά τα μεσάνυχτα τουλάχιστον τρεις φορές την εβδομάδα. Πολλά παιδιά μάλιστα, υποστήριξαν ότι η χρήση αυτή οφειλόταν στην πλήξη που ένιωθαν ή επειδή ήθελαν να ανακουφιστούν από το άγχος, να επικοινωνήσουν ή και από συνήθεια. Μία συνήθεια που «ξεκίνησε» κατά την περίοδο της πανδημίας, επιφέροντας δυσμενείς επιπτώσεις και στη μαθητική τους επίδοση. Αρκετά παιδιά παρουσίασαν επιφανειακή προσέγγιση στη μάθηση, απόσπαση προσοχής, αλλαγή στη διάθεση, καθώς και απώλεια ενδιαφέροντος (Ζέρβα, 2021). Συμπτώματα και συμπεριφορές που υποδεικνύουν εθισμό.

Ανάλογη είναι η εικόνα και στους ενηλίκους, μεταξύ των οποίων πολλοί είναι γονείς, με αντίκτυπο στο εργασιακό και οικογενειακό τους περιβάλλον. Μία εξάρτηση που επηρεάζει δυσμενώς τις διαπροσωπικές και οικογενειακές σχέσεις, το οποίο υπογραμμίζεται και από τους εφήβους, σύμφωνα με τους οποίους, οι γονείς τους σε ποσοστό 30% παρουσιάζουν εθισμό στο κινητό. Την ίδια ώρα, ένα ικανοποιητικό ποσοστό των γονέων αναγνωρίζουν τον εθισμό στα παιδιά τους, όμως δεν γνωρίζουν το πώς μπορούν να το διαχειριστούν (iatropedia.gr, 2021).

Ένας από τους λόγους που δεν μπορούν να το διαχειριστούν είναι ότι πολύ απλά δεν έχει αναγνωριστεί ή καλύτερα δεν υπάρχουν κατευθυντήριες οδηγίες περί της αξιολόγησης του εθισμού στο κινητό. Σε γενικές γραμμές γνωρίζουμε ότι με την έννοια του εθισμού αναφερόμαστε σε ένα ευρύ φάσμα καταστάσεων, διακρίνοντας αυτή τη συμπεριφορά κυρίως σε δύο είδη, εθισμό σε ουσίες και εθισμό σε δραστηριότητες. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία καταναγκαστική, ψυχαναγκαστική και επαναληπτική συμπεριφορά, κατά την οποία οι πάσχοντες μη έχοντας επίγνωση του προβλήματος και έλεγχο της συμπεριφοράς τους, δημιουργούν δυσλειτουργικές συμπεριφορές ή και καταστάσεις, που επηρεάζουν τόσο τους ίδιους, όσο και τους γύρω τους. Είναι σημαντικό βέβαια σε αυτό το σημείο να επισημανθεί ότι η συμπεριφορά αυτή προκαλούσε αρχικά ευχάριστα συναισθήματα στο άτομο. Με αυτή την έννοια οποιαδήποτε συμπεριφορά ή ουσία, που επιφέρει κάποια ευχαρίστηση ή άμεση ανταμοιβή στο άτομο, ενδέχεται να οδηγήσει σε εθισμό. Ένας εθισμός που δημιουργείται από την ανάγκη του ανθρώπου να βιώσει εκ νέου αυτά τα συναισθήματα της ευχαρίστησης που του προσφέρουν μία «διέξοδο» από το άγχος, το στρες και την αγωνία της καθημερινότητας. Μία είσοδο σε μία πλαστή πραγματικότητα στην οποία δεν χρειάζεται να βρίσκεται σε διαρκή αναζήτηση και εγρήγορση, έστω και αν «βουλιάζει» σε μία ψευδαίσθηση.

Τι συμβαίνει ωστόσο στην περίπτωση των κινητών τηλεφώνων; Πώς μπορεί κάποιος να κατανοήσει τα όρια ανάμεσα στην αναγκαιότητα και στη παθητικότητα ενός μέσου, ιδίως όταν είναι τόσο σημαντικό στην καθημερινότητά μας; Και αν είναι τόσο σημαντικό σήμερα, μήπως είναι ένα άλλο «πολιτισμικό προϊόν»; Ποια είναι η ευθύνη της κοινωνίας για αυτή τη «νέα» συνήθεια;

Ποια είναι η επίδραση του πολιτισμού;

Σε διάστημα σχεδόν τριάντα ετών, οι παγκόσμιοι συνδρομητές κινητής τηλεφωνίας ανήλθαν στα επτά δισεκατομμύρια. Ποσοστό που υποδηλώνει ότι είμαστε όλοι συνδρομητές, αφού φαινομενικά μοιάζει να αντιστοιχεί μία συνδρομή για κάθε κάτοικο του πλανήτη. Η ευρεία χρήση και δημοτικότητά του σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θεωρείται ως κάτι τυχαίο. Το κινητό τηλέφωνο άλλαξε σχήμα ώστε να είναι πιο εύχρηστο, παρουσιάζεται ως πιο δελεαστικό καλύπτοντας ένα εύρος χρωμάτων, σχεδίων, ικανοτήτων αλλά και χρηματικών ποσών.

Το κινητό τηλέφωνο συνιστά ένα μικρο-υπολογιστή, μιας και περικλείει σε μεγάλο βαθμό, όλες τις λειτουργίες και εφαρμογές, που μέχρι πρότινος απαιτούσαν εξαιρετικό χρόνο, συγκεκριμένη επεξεργασία, αλλά και τη διά ζώσης παρουσία. Πλέον, το κινητό μας τηλέφωνο καλύπτει ένα εύρος αναγκών. Δεν αποτελεί απλώς ένα μέσο επικοινωνίας. Είναι ταυτόχρονα το ψηφιακό μας πορτοφόλι, ενώ πρόσφατα στα χρόνια της πανδημίας, απέκτησε και την ιδιότητα της ταυτοποίησης. Είναι το ρολόι, το ξυπνητήρι, το ημερολόγιο αλλά και ο «κατάσκοπός» μας, μιας και μας «επιτρέπει» να βλέπουμε τη ζωή των γύρω μας μέσα από μία «κλειδαρότρυπα», άλλοτε θελημένη και άλλοτε όχι. Συνιστά επί της ουσίας μια «κερκόπορτα» για τη ψηφιακή κοινωνία. Ένας κόσμος που σου αποδίδει μία διαφορετική προσωπική και κοινωνική ταυτότητα, η οποία «επιβεβαιώνεται» μέσα από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που μοιάζουν να κερδίζουν όλο και περισσότερο χώρο και χρόνο απέναντι στην πραγματική κοινωνία.

Η παραπάνω κατάσταση είναι απόρροια των τεχνολογικών εξελίξεων και μεταβολών που συντελούνται στην κοινωνία μας κατά την εποχή της 4^ης Βιομηχανικής Επανάστασης. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη χρησιμότητα και τη σημασία των σύγχρονων τεχνολογιών στη ζωή μας, προσφέροντας ένα σύνολο επιτευγμάτων σε όλες τις επιστήμες με ανάλογο αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής του ατόμου, ακόμα και στο προσδόκιμο όριο ζωής. Τα κινητά τηλέφωνα, όπως και κάθε άλλη εφαρμογή αποτελούν ένα σημαντικό βοηθητικό εργαλείο που ανταποκρίνεται και «καλύπτει» ψυχαγωγικούς, εκπαιδευτικούς, ενημερωτικούς, επικοινωνιακούς, εργασιακούς και άλλους σκοπούς, λειτουργώντας συχνά ως ένα μέσο διαχείρισης μαθησιακών και αναπτυξιακών διαταραχών.

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι νέες τεχνολογίες είναι πανάκεια. Το tablet ή το κινητό τηλέφωνο δεν πρέπει να «προσφέρεται» στο παιδί ως ανταμοιβή, προκειμένου να φάει, να κοιμηθεί ή να κάτσει ήσυχο. Σε καμία περίπτωση το κινητό τηλέφωνο δεν πρέπει να νοείται και να «προβάλλεται» ως παιχνίδι, ώστε να μπορεί ο γονιός να απολαύσει τον καφέ, το φαγητό, την παρέα ή την ησυχία του.

Έχετε σκεφτεί ποτέ ποιες είναι οι σκέψεις ενός παιδιού όταν «μεγαλώνει» με αυτό τον τρόπο; Ποια είναι τα συναισθήματα του, όταν ο γονιός δίνει στο παιδί το κινητό ή το tablet αντί να παίξει μαζί του ή έστω να το ακούσει; Πώς μπορεί να μάθει να μοιράζεται, να επικοινωνεί και να αγαπά με αυτό τον τρόπο, ιδίως όταν βλέπει το γονιό του να «προτιμά» τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης από το ίδιο; Ποια είναι τα πρότυπα και οι συνήθειες, που «αποκομίζει», «διδάσκεται», μέσα από αυτό τον τρόπο διαπαιδαγώγησης, στον οποίο κυριαρχεί η ψηφιακή κοινωνία; Γιατί να μην αντικαταστήσει την πραγματική επικοινωνία με την ψηφιακή και κατ’ επέκταση τον πραγματικό με το ψηφιακό κόσμο; Έτσι δεν μεγαλώνει; Αυτό δεν του «διδάσκουμε» όλοι εμείς; Ποια είναι η εικόνα των παιδικών του χρόνων, όταν ο γονιός δεν αποχωρίζεται το κινητό του, «μαθαίνοντας» στο παιδί ήδη από τα πρώιμα παιδικά χρόνια να «τραβά» τη σωστή selfie, για να την ανεβάσει στο προφίλ του;

Στην ουσία είμαστε όλοι θύματα μιας παθογόνας κατάστασης ως συνέπεια της ψηφιακής αγραμματοσύνης μας. Είμαστε όλοι εμείς οι ενήλικες υπεύθυνοι για τη λανθασμένη χρήση του διαδικτύου, διότι πολύ απλά δεν γνωρίζουμε ούτε εμείς, πώς μπορούμε και πρέπει να το χρησιμοποιούμε σωστά, με τα απαραίτητα όρια και περιορισμούς. Με λίγα λόγια, ο εθισμός στις κινητές συσκευές είναι μία συμπεριφορά που μαθαίνεται μέσα από την παρατήρηση. Τα παιδιά απλά «μιμούνται» τη συμπεριφορά των ενηλίκων και την ακολουθούν. Αυτό είναι και το περιεχόμενο της κοινωνικοποίησης. Αν δηλαδή θέλουμε να «αλλάξουμε» αυτή τη συνήθεια, θα πρέπει να εξετάσουμε και να τροποποιήσουμε τις δικές μας συνήθειες, «μεγαλώνοντας» τα παιδιά μας με σεβασμό στην προσωπικότητα και στην ολόπλευρη ανάπτυξή τους.

Τι μπορούμε να κάνουμε;

Γίνεται αντιληπτό ότι το κλειδί διαχείρισης του εθισμού στις κινητές συσκευές είναι ο τρόπος χρήσης τους. Έχει να κάνει με τα όρια και τους περιορισμούς που αποζητούμε στην ευρύτερη ζωή μας στο κοινωνικό περιβάλλον. Όρια που συντελούν στην κοινωνική ευρυθμία και διασφαλίζονται μέσα από τον τρόπο διαπαιδαγώγησης των παιδιών. Πρότυπα και εικόνες που αναπαράγονται και μαθαίνονται μέσω των διάφορων φορέων κοινωνικοποίησης, μεταξύ των οποίων είναι και η οικογένεια. Το παιδί μαθαίνει και μιμείται τη συμπεριφορά των ενηλίκων, των γονιών του με ότι αυτό συνεπάγεται για τη μετέπειτα ενήλικη ζωή τους. Συνεπώς, μήπως ήρθε η ώρα να δούμε τι μπορούμε να κάνουμε εμείς ώστε να «διδάξουμε» στα παιδιά μας τη σωστή χρήση τους;

Ένα από τα πρώτα και ίσως από τα πιο καθοριστικά βήματα, είναι να τεθούν όρια στη χρήση του τηλεφώνου. Είναι εξαιρετικής σημασίας να υπάρξουν σαφείς κανόνες και περιορισμοί χωρικοί και χρονικοί από τους γονείς, οι οποίοι θα πρέπει να τηρούνται από τους γονείς, ώστε να μην υπάρχουν συγχύσεις και διαστρεβλώσεις εκ μέρους των παιδιών. Όρια που θα βοηθήσουν τα παιδιά να συμμετέχουν ενεργά στην καθημερινότητά τους, αναπτύσσοντας κοινωνικές και επικοινωνιακές δεξιότητες. Είναι εξίσου σημαντικό, ο γονιός να ελέγχει τις εφαρμογές που χρησιμοποιεί το παιδί, οι οποίες θα πρέπει να είναι κατάλληλες για την ηλικία του και να συμβάλλουν στην ανάπτυξη και στη δημιουργικότητά του. Όχι εφαρμογές που «μετατρέπουν» τα παιδιά σε παθητικούς δέκτες.

Μην φοβάστε να εξηγήσετε στα παιδιά τη σημασία του διαδικτύου και των κινητών συσκευών στα παιδιά, όπως και τους κινδύνους που ελλοχεύουν. Τα παιδιά θα πρέπει να είναι υγιή και ενεργοί ψηφιακοί πολίτες. Ένας σκοπός που μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσα από τη σωστή, την εντατική και κυρίως την προληπτική ενημέρωση. Το κινητό τηλέφωνο συνιστά μία χρήσιμη, βοηθητική και απαραίτητη συσκευή, από την οποία δεν μπορεί να αποκοπεί το παιδί. Θα πρέπει να ενημερωθεί, να το απενοχοποιήσει και να το απλουστεύει, χρησιμοποιώντας το προς όφελός του και όχι εις βάρος του.

Για να το κάνει βέβαια αυτό, θα πρέπει να αισθανθεί επίσης την προσοχή και το ενδιαφέρον του γονέα. Ο γονιός θα πρέπει να δείξει σεβασμό στο παιδί, ακούγοντάς το, παίζοντας μαζί του και γενικά περνώντας ένα ικανοποιητικό μέρος του χρόνου μαζί του. Χρειάζεται να αλληλεπιδρά μαζί του, ακόμα και όταν το παιδί βρίσκεται online. Ένας τρόπος που εισάγει και μαθαίνει τα παιδιά στην πραγματική επικοινωνία και όχι σε ψηφιακούς, εικονικούς κόσμους. Προφανώς και για να το αντιληφθεί αυτό το παιδί, θα πρέπει πρωτίστως ο γονιός να αποτελέσει το παράδειγμα, το πρότυπο προς μίμηση. Υπό αυτές τις συνθήκες οι γονείς θα ήταν προτιμότερο να αφήνουν στην άκρη το κινητό τους, τελειώνοντας τις εργασιακές τους υποχρεώσεις. Να μην ασχολούνται με το κινητό τους τηλέφωνο, όταν περνούν χρόνο με την οικογένεια, βλέποντας μία ταινία, διαβάζοντας, τρώγοντας, πηγαίνοντας μία βόλτα ή παίζοντας. Είναι μικρές στιγμές που το παιδί περιμένει και αποζητά την αλληλεπίδραση, την προσοχή και την αγάπη από τον γονέα, χτίζοντας παράλληλα την αυτοεκτίμηση, τη ψυχοσυναισθηματική του υγεία και γενικότερα την αυτοεικόνα του.

Να θυμάστε πάντα ότι οι γονείς είναι τα πρότυπα ενός παιδιού. Με αυτή την έννοια είμαστε εμείς οι ίδιοι υπεύθυνοι για τους αυριανούς πολίτες που θα «στελεχώσουν» την κοινωνία. Το τι είδος κοινωνία θέλουμε, φαίνεται μέσα από τον τρόπο που μεγαλώνουμε τα παιδιά μας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Capital.gr (2019), Εθισμός στο κινητό: Το νέο πρόβλημα υγείας, 29.11.2019. Διαθέσιμο στο https://www.capital.gr/health/3396605/ethismos-sto-kinito-to-neo-problima-ugeias.

Iatropedia.gr (2021), Παιδί και εθισμός στο κινητό τηλέφωνο: Πώς μπορούν να παρέμβουν εποικοδομητικά οι γονείς, 11.1.2021. Διαθέσιμο στο https://www.iatropedia.gr/paidi/paidi-kai-ethismos-sto-kinito-tilefono-ti-mporei-na-kanei-o-goneas/56989/.

Meek, A. (2018), Even teens now admit we’re too addicted to our phones, 22.8.2018. Διαθέσιμο στο https://nypost.com/2018/08/22/even-teens-now-admit-were-too-addicted-to-our-phones/.

Ζέρβα, Ε. (2021), Παιδιά και κινητό: Πότε προκαλεί εξάρτηση – Πώς θα καταλάβετε αν το παιδί είναι εθισμένο, 1.12.2021. Διαθέσιμο στο https://www.ertnews.gr/eidiseis/epistimi/paidia-kai-kinito-pote-prokalei-exartisi-pos-tha-katalavete-an-to-paidi-einai-ethismeno/.

csii.gr