Michael J. Sandel – Γονείς που πατρονάρουν, παιδιά με πατρόν

[..] Όταν εκτιμούμε τα παιδιά ως δώρα, τα αποδεχόμαστε όπως έρχονται, όχι ως αντικείμενα του σχεδιασμού μας, προϊόντα της θέλησής μας ή όργανα των φιλοδοξιών μας.

Η γονική αγάπη δεν εξαρτάται από τα ταλέντα και τα χαρακτηριστικά που τυχαίνει να έχει το παιδί. Διαλέγουμε τους φίλους και τους συντρόφους μας εν μέρει τουλάχιστον με βάση κάποιες ιδιότητες που βρίσκουμε ελκυστικές. Αλλά δεν διαλέγουμε τα παιδιά μας. Οι ιδιότητές τους είναι απρόβλεπτες κι ακόμη και οι πιο ευσυνείδητοι γονείς δεν μπορεί να θεωρούνται ολότελα υπεύθυνοι για το παιδί που έχουν. Γι’ αυτό και ο ρόλος του γονέα, περισσότερο από άλλες ανθρώπινες σχέσεις, μας μαθαίνει αυτά που ο θεολόγος Γουίλλιαμ Φ. Μέι ονομάζει «ανοιχτότητα στο απρόσκλητο».

Η ευγονική στην ελεύθερη αγορά

Ας εξετάσουμε μια πρόσφατη ευγονική πολιτική που σταματάει λίγο πριν από τον καταναγκασμό. Τη δεκαετία του 1980, ο πρωθυπουργός της Σιγκαπούρης Λι Κουάν Γιου ανησυχούσε για το γεγονός ότι οι μορφωμένες γυναίκες της χώρας του γεννούσαν λιγότερα παιδιά από τις λιγότερο μορφωμένες. «Αν συνεχίσουμε να πολλαπλασιαζόμαστε μ’ αυτό τον ασύμμετρο τρόπο», είπε, «δεν θα μπορέσουμε να κρατήσουμε το σημερινό μας επίπεδο». Φοβόταν ότι οι κατοπινές γενιές θα «στερέψουν από ταλέντα».

Για να αποτρέψει την παρακμή, η κυβέρνηση εγκαινίασε πολιτικές που θα ενθάρρυναν τους αποφοίτους πανεπιστημίων να παντρευτούν και να αποκτήσουν παιδιά – μια κρατική υπηρεσία γνωριμιών μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή, οικονομικά κίνητρα στις μορφωμένες γυναίκες για να τεκνοποιήσουν, μαθήματα ερωτοτροπίας στο προπτυχιακό πρόγραμμα σπουδών και δωρεάν κρουαζιέρες με «πλοία της αγάπης» για άγαμους απόφοιτους πανεπιστημίου. Ταυτόχρονα, σε γυναίκες χαμηλού εισοδήματος γυναίκες χωρίς απολυτήριο λυκείου, το κράτος πρόσφερε 4.000 δολάρια ως προκαταβολή για την αγορά διαμερίσματος χαμηλού κόστους – υπό τον όρο ότι θα ήταν διατεθειμένες να στειρωθούν

Η πολιτική της Σιγκαπούρης έφερε την ευγονική στην ελεύθερη αγορά: αντί να εξαναγκάζει τους μη ευνοημένους πολίτες να υποβληθούν σε στείρωση, τους πλήρωνε για να το κάνουν. Όμως όσοι βρίσκουν ηθικά αποτρόπαια τα παραδοσιακά ευγονικά σχέδια, μάλλον θα αναστατωθούν και με την εθελούσια σιγκαπουριανή εκδοχή. Κάποιοι μπορεί να προβάλουν την ένσταση ότι το δέλεαρ των 4.000 δολαρίων είναι οιονεί καταναγκασμός, ιδίως για φτωχές γυναίκες με περιορισμένες βιοτικές προοπτικές. Άλλοι μπορεί να υποστηρίξουν ότι ακόμη και οι κρουαζιέρες αγάπης για τους προνομιούχους είναι μέρος ενός κολεκτιβιστικού προγράμματος που παρεισφρέει σε αναπαραγωγικές επιλογές τις οποίες οι άνθρωποι θα έπρεπε να είναι ελεύθεροι να κάνουν από μόνοι τους, χωρίς το βαρύ χέρι ή το άγρυπνο μάτι του κράτους. (Απ’ ό,τι λέγεται, οι πολιτικές αυτές δεν έγιναν δημοφιλείς μεταξύ των γυναικών, στις οποίες κακοφάνηκε η ιδέα ότι τις έσπρωχναν να «γεννοβολάνε» για τη Σιγκαπούρη).

Ωστόσο, υπάρχουν κι άλλοι λόγοι για τους οποίους η ευγονική δεν είναι αποδεκτή: ακόμη κι εκεί όπου δεν υπεισέρχεται καταναγκασμός, υπάρχει ένα πρόβλημα με τη φιλοδοξία, ατομική ή συλλογική, να καθορίζουμε τα γενετικά χαρακτηριστικά των απογόνων μας βάσει προμελετημένου σχεδίου. Στις μέρες μας, αυτή η φιλοδοξία είναι λιγότερο πιθανό να εκφραστεί σε κρατικά επιχορηγούμενες ευγονικές πολιτικές απ’ ό,τι σε πρακτικές τεκνοποίησης που επιτρέπουν στους γονείς να προσδιορίσουν και να επιλέξουν το είδος των παιδιών που θα αποκτήσουν

Ο Τζέιμς Γουάτσον, ο βιολόγος που μαζί με τον Φράνσις Κρικ ανακάλυψε τη δομή διπλής έλικας του DΝΑ, δεν βρίσκει τίποτα το επιλήψιμο στη γενετική μηχανική και την ενίσχυση, υπό τον όρο ότι είναι ελεύθερα επιλεγόμενες και όχι κρατικά επιβαλλόμενες. Κι ωστόσο, στον Γουάτσον, η γλώσσα της επιλογής συνυπάρχει με την παλαιά ευγονική ευαισθησία. «Αν είστε πραγματικά ηλίθιος, εγώ θα ’λεγα ότι πρόκειται για αρρώστια», δήλωσε πρόσφατα στους times του Λονδίνου. «Ποια είναι η αιτία που το κατώτερο 10% έχει πράγματι δυσκολία, ακόμη και στο δημοτικό; Πολλοί θα ήθελαν να πουν “Η φτώχεια – τέτοιου είδους πράγματα”. Όμως μάλλον δεν είναι. Θα ήθελα λοιπόν να ξεφορτωθώ αυτή την ιδέα, για να βοηθήσω το χαμηλότερο 10%»

Λίγα χρόνια νωρίτερα, ο Γουάτσον είχε εμπλακεί σε διαμάχη λέγοντας ότι, αν ανακαλυπτόταν ένα γονίδιο σχετικό με την ομοφυλοφιλία, μια έγκυος γυναίκα που δεν θα ήθελε ομοφυλόφιλο παιδί θα έπρεπε να είναι ελεύθερη να κάνει έκτρωση εφόσον το έμβρυο έφερε αυτό το γονίδιο. Απαντώντας στα επικριτικά σχόλια που προκάλεσε η δήλωσή του, απάντησε ότι δεν απομόνωνε τους ομοφυλόφιλους, αλλά διατράνωνε μια αρχή: οι γυναίκες θα έπρεπε να είναι ελεύθερες να κάνουν έκτρωση για οποιοδήποτε λόγο γενετικής προτίμησης – είτε οι εξετάσεις έδειχναν ότι το παιδί επρόκειτο να γεννηθεί δυσλεξικό, είτε χωρίς μουσικό ταλέντο, είτε πάλι πολύ κοντό για να παίξει μπάσκετ

Τα σενάρια του Γουάτσον δεν συνιστούν ιδιαίτερη πρόκληση για τους πολέμιους της άμβλωσης στο όνομα της ζωής, για τους οποίους κάθε έκτρωση αποτελεί ακατονόμαστο έγκλημα. Για εκείνους όμως που δεν προσυπογράφουν την άποψη περί δικαιώματος στη ζωή, τα σενάρια του Γουάτσον θέτουν ένα δύσκολο ερώτημα: αν είναι ηθικά προβληματικό να προσβλέπει κανείς στην άμβλωση για να αποφύγει ένα ομοφυλόφιλο ή ένα δυσλεξικό παιδί, μήπως αυτό δείχνει ότι κάτι δεν πάει καλά όταν ενεργούμε βάσει ευγονικών προτιμήσεων, ακόμη κι όταν δεν υπεισέρχεται καταναγκασμός;

Ας εξετάσουμε τη νεοσύστατη αγορά ωαρίων και σπερματοζωαρίων. Η τεχνητή γονιμοποίηση επιτρέπει στους επίδοξους γονείς να ψωνίσουν γαμέτες με τα γενετικά γνωρίσματα που θέλουν να έχει το παιδί τους. Είναι ένας τρόπος σχεδιασμού παιδιών λιγότερο προβλέψιμος από την κλωνοποίηση ή την προεμφυτευτική γενετική διάγνωση. Προσφέρει όμως ένα καλό παράδειγμα τεκνοποιητικής πρακτικής, όπου η παλαιά ευγονική συναντά τον νέο καταναλωτισμό. Θυμηθείτε την αγγελία που εμφανίστηκε σε εφημερίδες επίλεκτων σχολών, προσφέροντας 50.000 δολάρια για ένα ωάριο νεαρής γυναίκας που να είναι τουλάχιστον 1,80 εκ., αθλητική, χωρίς σοβαρά οικογενειακά ιατρικά προβλήματα και με συνολική βαθμολογία στα τεστ δεξιοτήτων SΑΤ 1.400 και πάνω. Πιο πρόσφατα άνοιξε ένας διαδικτυακάς τόπος που ισχυρίζεται ότι δημοπρατεί ωάρια από μοντέλα μόδας των οποίων οι φωτογραφίες εμφανίζονται σ’ αυτόν – με τιμές εκκίνησης από 15.000 μέχρι 150.000 δολάρια

Για ποιους λόγους, αν υπάρχουν, είναι η αγορά ωαρίων ηθικά επιλήψιμη; Αφού κανείς δεν υποχρεώνεται να αγοράσει ή να πουλήσει, δεν μπορεί να είναι κακή λόγω εξαναγκασμού. Κάποιοι μπορεί να ανησυχούν ότι οι υψηλές τιμές οδηγούν στην εκμετάλλευση των φτωχών γυναικών, συνιστώντας μια προσφορά που δεν έχουν το περιθώριο να αρνηθούν. Όμως τα σχεδιασμένα ωάρια που εξασφαλίζουν τις υψηλότερες τιμές είναι πιθανότερο να αναζητηθούν από τους προνομιούχους, όχι τους φτωχούς. Αν η αγορά για ωάρια πρώτης διαλογής μάς προκαλεί ηθικούς ενδοιασμούς, αυτό δείχνει ότι οι ανησυχίες περί ευγονικής δεν καταλαγιάζουν στο όνομα της ελευθερίας επιλογής.

Δεν διαφωνούν όλοι με την εμπορία σπέρματος. Αλλά όποιος προβληματίζεται για την ευγονική διάσταση της τράπεζας σπέρματος νομπελιστών, θα πρέπει να προβληματιστεί εξίσου για την Cryobank, έστω κι αν είναι προσανατολισμένη στους καταναλωτές. Ποια είναι στο κάτω-κάτω η ηθική διαφορά ανάμεσα στο σχεδιασμό παιδιών σύμφωνα μ’ έναν ρητά ευγονικό σκοπό και το σχεδιασμό παιδιών σύμφωνα με τις επιταγές της αγοράς; Είτε ο στόχος είναι η βελτίωση του «γενετικού υλικού» της ανθρωπότητας, είτε η ικανοποίηση των προτιμήσεων των καταναλωτών, και οι δύο πρακτικές είναι ευγονικές στο μέτρο που μετατρέπουν τα παιδιά σε προϊόντα προμελετημένου σχεδίου

Michael J. Sandel – Ενάντια στην τελειότητα. Η ηθική στην εποχή της γενετικής μηχανικής . Μετάφραση Δημήτρης Γκινοσάτης. Εκδότης Αλεξάνδρεια

antikleidi.com