Το 1784, σε ένα δοκίμιό του με τίτλο αυτή την ερώτηση: “Was ist Aufidarung?“, ο Ιμάνουελ Καντ έδωσε την απάντηση ότι έγκειται στην «έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητά του, για την οποία υπεύθυνος είναι ο ίδιος», από τη λόγω «οκνηρίας και δειλίας» υποταγή του σε «δόγματα και τύπους» θρησκευτικών και πολιτικών εξουσιών. Ως κατάλληλο σύνθημα για τον Διαφωτισμό πρότεινε το «Τόλμα να γνωρίζεις!» («Sapere dude!») και ως θεμελιώδη απαίτησή του όρισε την ελευθερία της σκέψης και του λόγου.
«Καμία εποχή δεν μπορεί να συμμαχήσει και να συνωμοτήσει με στόχο να εμποδίσει ας επόμενες να επεκτείνουν τις αντιλήψεις τους, να αυξήσουν τις γνώσεις τους και να απαλλαγούν από τις πλάνες τους. Αυτό θα ήταν έγκλημα απέναντι στην ανθρώπινη φύση, της οποίας ο αρχικός προορισμός συνίσταται ακριβώς στην πρόοδο αυτή».
·Μια εκδοχή της ίδιας σκέψης στον εικοστό πρώτο αιώνα βρίσκουμε στην υπεράσπιση του Διαφωτισμού από τον Ντέιβιντ Ντόιτς, στο βιβλίο του The Beginning of Infinity. Ο Ντόιτς υποστηρίζει ότι αν τολμήσουμε να γνωρίσουμε, είναι δυνατή η πρόοδος σε όλα τα πεδία, επιστημονικά, πολιτικά και ηθικά:
Αισιοδοξία (με την έννοια που υποστηρίζω) είναι η θεωρία ότι όλες οι αστοχίες -όλα τα δεινά- οφείλονται στην ανεπαρκή γνώση… Τα προβλήματα είναι αναπόφευκτα επειδή η γνώση μας θα είναι πάντα απείρως μακριά από την πληρότητα. Μερικά προβλήματα είναι δύσκολα, αλλά είναι σφάλμα να θεωρούμε τα δύσκολα προβλήματα ως προβλήματα που δεν είναι πιθανό να λυθούν. Τα προβλήματα είναι επιλύσιμα και κάθε ξεχωριστό δεινό είναι ένα πρόβλημα που μπορεί να λυθεί. Ένας αισιόδοξος πολιτισμός είναι ανοιχτός, δεν φοβάται να καινοτομήσει και βασίζεται στις παραδόσεις της κριτικής. Οι θεσμοί του διαρκώς βελτιώνονται και η πιο σημαντική γνώση που ενσωματώνουν είναι η γνώση του πώς να εντοπίζουν και να απαλείφουν τα σφάλματα.
Τι είναι ο Διαφωτισμός; Εδώ δεν υπάρχει επίσημη απάντηση επειδή η εποχή που περιγράφεται στο δοκίμιο του Καντ δεν πλαισιώθηκε ποτέ από τελετές έναρξης και λήξης όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες, ούτε ορίζονται οι αρχές της με έναν όρκο ή κάποιο δόγμα. Ο Διαφωτισμός ως εποχή τοποθετείται συμβατικά στα τελευταία δύο τρίτα του δέκατου όγδοου αιώνα, μολονότι είναι απόρροια της Επανάστασης των Επιστημών και της Εποχής του Ορθολογισμού του δέκατου έβδομου αιώνα, και οδήγησε στην ακμή του κλασικού φιλελευθερισμού στο πρώτο μισό του δέκατου ένατου αιώνα. Με αφορμή τις προκλήσεις που έθεταν στις τότε συμβατικές γνώσεις η επιστήμη και οι εξερευνήσεις, με επίγνωση της αιματοχυσίας από τους πρόσφατους θρησκευτικούς πολέμους και με βοήθεια από την εύκολη διακίνηση ιδεών και ανθρώπων, οι στοχαστές του Διαφωτισμού αναζήτησαν μια νέα κατανόηση της ανθρώπινης κατάστασης. Η εποχή χαρακτηριζόταν από αφθονία νέων ιδεών, μερικές από τις οποίες ήταν αντικρουόμενες, αλλά υπήρχαν τέσσερις θεματικές που τις συνέδεαν όλες μεταξύ τους: ο ορθολογισμός, η επιστήμη, ο ανθρωπισμός και η πρόοδος.
Το πρώτο και κύριο είναι ο ορθολογισμός. Ο ορθολογισμός είναι μη διαπραγματεύσιμος. Από τη σπγμή που θα ασχοληθείς με το ερώτημα για ποιο λόγο πρέπει να ζεις (ή με οποιοδήποτε άλλο ερώτημα) και εφόσον επιμένεις ότι οι απαντήσεις σου, όποιες κι αν είναι αυτές, είναι λογικές ή δικαιολογημένες ή αληθείς και συνεπώς πρέπει να τις πιστέψουν και άλλοι άνθρωποι, έχεις δεσμεύσει τον εαυτό σου στα πλαίσια της λογικής και στον έλεγχο των πεποιθήσεών σου σύμφωνα με αντικειμενικές προδιαγραφές.
Αν υπήρχε ένα κοινό σημείο στους στοχαστές του Διαφωτισμού, αυτό ήταν η επιμονή τους στην ενεργητική εφαρμογή των προδιαγραφών του ορθολογισμού για να κατανοούμε τον κόσμο μας και να μην υποχωρούμε σε πράγματα που γεννούν παραισθήσεις, όπως η πίστη, το δόγμα, η αποκάλυψη, η αυθεντία, το χάρισμα, ο μυστικισμός, η μαντεία, τα οράματα, η διοίκηση και η ερμηνευτική γραμματική και συντακτική ανάλυση ιερών κειμένων. Αυτός ο ορθολογισμός οδήγησε τους περισσότερους στοχαστές του Διαφωτισμού να αποκηρύξουν την πίστη σε έναν ανθρωπόμορφο Θεό που ενδιαφέρεται για τις υποθέσεις των ανθρώπων. Η εφαρμογή του ορθολογισμού αποκάλυψε ότι οι διηγήσεις περί θαυμάτων ήταν ύποπτες, ότι οι συγγραφείς των ιερών κειμένων ήταν όλοι τους άνθρωποι της καθημερινότητας, ότι τα φυσικά γεγονότα εξελίσσονται χωρίς καμία μέριμνα για την ευημερία των ανθρώπων και ότι διάφοροι πολιτισμοί πίστευαν σε αμοιβαία ασύμβατες θεότητες, που καμία τους δεν έμοιαζε λιγότερο απίθανο προϊόν φαντασίας από τις άλλες. (Οπως έγραψε ο Μοντεσκιέ, «Αν τα τρίγωνα είχαν θεό, θα τον έφτιαχναν με τρεις πλευρές»). Παρ’ όλα αυτά, όμως, δεν ήταν αθεϊστές όλοι οι διανοούμενοι του Διαφωτισμού. Ορισμένοι ήταν ντέϊστές (όχι θεϊστές), που σημαίνει ότι πίστευαν πως ο Θεός έθεσε το σόμπαν σε λειτουργία και μετά αποτραβήχτηκε και το άφησε να εξελίσσεται σύμφωνα με τους νόμους της φύσης. Άλλοι ήταν πανθεϊστές, δηλαδή χρησιμοποιούσαν τον όρο «Θεός» ως συνώνυμο για τους νόμους της φύσης. Λίγοι όμως ήταν εκείνοι που επικαλούνταν τον νομοθέτη θαυματουργό Θεό των γραφών, που έστειλε τον γιο του ως εκπρόσωπό του.
Σήμερα υπάρχουν πολλοί συγγραφείς που συγχέουν την υποστήριξη του Διαφωτισμού στον ορθολογισμό με τον παράλογο ισχυρισμό ότι οι άνθρωποι δρουν με απόλυτη λογική. Τίποτα δεν θα μπορούσε να απέχει περισσότερο από την ιστορική πραγματικότητα. Στοχαστές όπως ο Καντ, ο Μπαρούχ Σπινόζα, ο Τόμας Χομπς, ο Ντέιβιντ Χιουμ και ο Άνταμ Σμιθ ήταν ερευνητικοί ψυχολόγοι που είχαν απόλυτη συναίσθηση των παράλογων παθών και ελαττωμάτων μας. Επέμεναν ότι μόνο με την αποκάλυψη των κοινών πηγών κάθε απερισκεψίας μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα τις υπερβούμε. Η σκόπιμη χρήση του ορθολογισμού ήταν απαραίτητη ακριβώς επειδή οι κοινές συνήθειες του τρόπου σκέψης μας δεν είναι επαρκώς ορθολογικές. Αυτό μας οδηγεί στο δεύτερο ιδανικό, την επιστήμη, την εκλέπτυνση του ορθολογισμού με στόχο να κατανοήσουμε τον κόσμο. Η Επανάσταση των Επιστημών υπήρξε ανατρεπτική με τρόπο που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε σήμερα, σε μια εποχή που οι ανακαλύψεις της έχουν γίνει δεύτερη φύση για τους περισσότερους απο μας
Steven Pinker: Διαφωτισμός τώρα. Μεταφραστής: Παναγιώτης Δρεπανιώτης. Επιμέλεια: Μαρία Οικονομίδου. Έκδοση: διόπτρα
by Αντικλείδι
