Μάρκος Αυρήλιος «Τι σκέφτεσαι τώρα;»

«Μη κατασπαταλήσεις το υπόλοιπο της ζωής σου σε φανταστικές σκέψεις για τους άλλους, αν δεν τις χρησιμοποιήσεις προς όφελος όλων. Γιατί θα στερηθείς κάποιο άλλο έργο […] με το να σκέφτεσαι τι θα κάνει ο τάδε και για ποιον λόγο, τι λέει και τι έχει στο μυαλό του και τι μηχανεύεται και όλα όσα κάνει σε απομακρύνουν από την παρατήρηση του δικού σου εαυτού» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 3.4

Το 170 μ.Χ. ο Μάρκος Αυρήλιος στρατοπεδεύει στην πόλη Καρνούντο, όπως γράφει στο περιθώριο του τρίτου βιβλίου του ημερολογίου του (Τὰ ἐν Καρνούντῳ). Τα βράδια καταγράφει τα «παραγγέλματα» που δίνει στον εαυτό του, μετατρέποντάς μας σε αυτόπτες μάρτυρες της στωικότητας που παλεύει κάθε μέρα να διατηρήσει. Η πρακτική της καταγραφής των σκέψεων είναι για τον ίδιο αναγκαία προκειμένου να διατηρήσει τον εαυτό του ακέραιο και λογικό απέναντι στην παραφροσύνη που κυριαρχεί γύρω του.

Πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας παρακολουθούμε από τόσο κοντά -σαν να είμαστε εμείς ο «δαίμονάς» του- τις μύχιες σκέψεις ενός αυτοκράτορα, ο οποίος δεν μελετά πλέον φιλοσοφία, αλλά ακολουθεί τη φιλοσοφία ως οδηγό στη ζωή του. Ο Μάρκος ζει τη φιλοσοφία και οι συνθήκες δεν θα μπορούσαν να είναι πιο δύσκολες για να φιλοσοφήσει κανείς. Η φιλοσοφία χρειάζεται ελεύθερο χρόνο, αλλά ο Μάρκος δεν συχνάζει σε κάποια φιλοσοφική σχολή -ούτε καν στο παλάτι. Και όμως, βρίσκει τον χρόνο στα σύνορα του Δούναβη να συνομιλήσει με τον εαυτό του για να του υποδείξει το σημαντικό: να μη χάνει τον χρόνο της ζωής του (αυτός, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας, όχι εμείς που τον διαβάζουμε) αναλύοντας τις μηχανορραφίες και τις ενέργειες των άλλων γύρω του. Ο Μάρκος επιλέγει να ακολουθήσει την πορεία του έλλογου όντος που υποδεικνύει η φύση του ανθρώπου και να κρατηθεί μακριά από τις κακοήθειες και τα κουτσομπολιά της αυλής του. Ακόμη μια φορά, σαν δεύτερος Σωκράτης, εξετάζει τον εαυτό του καθημερινά:

«Να συνηθίσεις τον εαυτό σου να στοχάζεται μόνο αυτά, για τα οποία αν κάποιος σε ρωτούσε ‘Τι σκέφτεσαι τώρα;’ θα απαντούσες αμέσως με παρρησία ‘αυτό κι αυτό’. Σαν να γίνεται αμέσως φανερό ότι όλες οι σκέψεις σου είναι απλές και αγαθές και ανήκουν σε ένα κοινωνικό ον που αδιαφορεί για τις ηδονικές και για όλες τις φανταστικές σκέψεις που σχετίζονται με την απόλαυση ή τη φιλονικία ή την κακή επιρροή ή την καχυποψία ή με οτιδήποτε άλλο που εξαιτίας του θα κοκκίνιζες από ντροπή, επειδή το είχες στον νου σου» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 3.4

Ο άνθρωπος παραμένει άνθρωπος ανεξαρτήτως του περιβάλλοντός του. Ο Μάρκος Αυρήλιος αν και περιτριγυρίζεται από πλήθος ανθρώπων, επιθυμεί να παραμείνει ο εαυτός του, να έχει τον έλεγχο του νου του, να κρίνει και να εξετάζει τα γεγονότα με βάση τον Λόγο, ώστε να ζει σε αρμονία με τη φύση, τη Συμπαντική και την ανθρώπινη. Για να το επιτύχει αυτό δεν αρκεί να γνωρίζει φιλοσοφία, αλλά να την ασκεί καθημερινά. Οι περισπασμοί είναι πολλοί και στοχεύουν στην ταραχή της ψυχής. Ο δαίμονας του Μάρκου Αυρήλιου ακολουθεί κατά γράμμα την πλατωνική προσταγή για τον δίκαιο άνθρωπο που απαντά στο τέταρτο βιβλίο της «Πολιτείας» ο οποίος πράττει τα καθήκοντα που του αναλογούν και δεν ανακατώνεται στις υποθέσεις των άλλων (τὸ τὰ αὑτοῦ πράττειν καὶ μὴ πολυπραγμονεῖν δικαιοσύνη ἐστί, 433a). Ο Μάρκος γνωρίζει τα δικά του καθήκοντα, εκείνα που απορρέουν από την ανθρώπινη φύση του:

«Γιατί ένας τέτοιος άνθρωπος έχοντας χρησιμοποιήσει τη δύναμη μέσα του γίνεται άνθρωπος αμόλυντος από ηδονές, άτρωτος σε κάθε πόνο, ανέγγιχτος από κάθε ύβρη και αναίσθητος σε κάθε κακία, ένας αθλητής του μέγιστου άθλου, που δεν νικάται από κανένα πάθος, που είναι βαθιά διαποτισμένος από τη δικαιοσύνη και ασπάζεται ολόψυχα αυτά που συμβαίνουν και ό,τι του έχει συμβεί και δεν φαντάζεται συχνά, ούτε χωρίς να υπάρχει μεγάλη ανάγκη προς όφελος του συνόλου, τι λέει ο άλλος και τι κάνει και τι σκέφτεται. […] Θυμάται ακόμα ότι όλα τα έλλογα όντα είναι συγγενή και ότι το να φροντίζει για όλους τους ανθρώπους ανήκει στην ανθρώπινη φύση και ότι δεν πρέπει να προσκολλάται στις γνώμες όλων, αλλά μόνο σε εκείνων που ζουν σε συμφωνία με τη φύση» Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 3.4

Η δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους, Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους Φιλοσόφους, Μεταίχμιο 2022

antikleidi.com