Pierre – Andre Taguieff – Κρίσεις, ηθικοί πανικοί και «θεωρίες της συνωμοσίας»

Οι περίοδοι στη διάρκεια των οποίων πολλαπλασιάζονται οι συνωμοσιολογικές αφηγήσεις ανταποκρίνονται σε στιγμές κρίσης, οι οποίες, βιωμένες μέσα στην αδυναμία, κλονίζουν τα θεμέλια της κοινωνικής ζωής, όπου οι αξίες γίνονται δυσδιάκριτες και δεν μπορούν πλέον να γίνουν αντικείμενο ιεράρχησης, όπου οι αντιθέσεις ανάμεσα σε αρνητικές και θετικές αξίες θολώνουν ή σβήνουν, όπου το καλό συγχέεται με το κακό, και το αληθινό με το ψευδές.

Μπορούμε, επίσης, να τις προσεγγίζουμε ως καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από την ανάδυση «ηθικών πανικών», δηλαδή, σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Στάνλεϊ Κοέν , ο οποίος, το 1972, ήταν ο πρώτος που τους μελέτησε, ως καταστάσεις στις οποίες μια ομάδα χαρακτηρίζεται ως «απειλή για την κοινωνία, τις αξίες της και τα συμφέροντά της». Έτσι, μια πανδημία μπορεί να προκαλέσει πανικό ευνοώντας την ανάδυση και την διάδοση ψευδο-εξηγητικών συνωμοσιολογικών αφηγήσεων. Αυτή είναι η περίπτωση των συστημάτων κατηγορίας που παρουσιάζουν ως τετελεσμένο γεγονός την τεχνητή προέλευση του ιού του ΑIDS (δηλαδή ότι κατασκευάστηκε σε εργαστήριο) και την εκούσια ή ενορχηστρωμένη διάδοσή του από σκοτεινά ισχυρά δίκτυα, με τους ανομολόγητους στόχους τους, δημογραφικής τάξης ή ρατσιστικής και ομοφοβικής έμπνευσης: την γενοκτονία των λαών του Τρίτου Κόσμου (ή των «φτωχών χωρών»), την εξάλειψη των ομοφυλοφίλων, των χρηστών ναρκωτικών, των Μαύρων, κλπ.

Κατά γενικό τρόπο, παρατηρείται ότι τα συνωμοσιολογικά κύματα αναδύονται σε συγκυρίες συνολικής κρίσης ή βαθιών ανατροπών της κοινωνικής τάξης, που κλονίζουν το θεμέλιο των αξιών και των νορμών. Γαλλική Επανάσταση, Οκτωβριανή Επανάσταση, κρίση του 1929, 11η Σεπτεμβρίου, χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2009: τόσα γεγονότα καταστροφικά βεβαιοτήτων και αναφορών, που άμεσα ακολουθήθηκαν από περισσότερο ή λιγότερο παραληρηματικές (αν και ορθολογίζουσες) ερμηνείες θεμελιωμένες στην ιδέα της συνωμοσίας, ερμηνείες που επιτρέπουν να ξαναδοθεί νόημα και (φαινομενική) συνοχή στην πορεία της Ιστορίας, υπερβολικά χαοτικής για να είναι υποφερτή. Ωστόσο, η Ιστορία δεν παύει να είναι ανησυχητική, γίνεται όμως κατανοητή. Έτσι, η συνωμοσιολογΐκή αντίληψη επιτρέπει να ξεφύγουμε από τον γνωσιακό πανικό.

Οι «θεωρίες της συνωμοσίας» δεν έχουν αυτόνομη ιστορία, διότι εξαρτώνται σε πολύ μεγάλο βαθμό από τις συγκυρίες, αλλά οι αναπαραστάσεις τους, οι μορφές των επιχειρημάτων τους και τα μείζονα σχήματά τους κάλλιστα διαθέτουν ιστορία, η οποία είναι αυτή της μετάδοσής τους και ων μεταμορφώσεών τους. Και η υπόθεση περιπλέκεται, ως προς το ότι η πλειοψηφία των πραγματικών συνωμοσιών συνοδεύονται από συνωμοσιολογικές αφηγήσεις που στοχεύουν στο να τις νομιμοποιούν ή να τις συσκοτίζουν. Το να αποδίδεται σε έναν προς εξάλειψη εχθρό η μια ή η άλλη φαντασιακή συνωμοσία είναι ένα παλιό συμβολικό όπλο το οποίο χρησιμοποιείται τόσο από τα κράτη όσο και από τις ανατρεπτικές μειονότητες. Αυτή είναι η λειτουργική διάσταση κάθε «θεωρίας της συνωμοσίας». Γι’ ποιόν τον λόγο δεν μπορεί να προσδιοριστεί με ακρίβεια η στιγμή της ιστορικής γέννησης των «θεωριών της συνωμοσίας»: μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι είναι τόσο παλιές όσο και οι πραγματικές συνωμοσίες.

Βαθύτερα, σε μια ανθρωπολογική προοπτική, μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτές ταυτίζονται με τις πολυάριθμες και διαδοχικές απόπειρες των ανθρώπινων όντων, ενώπιον του μη κατανοήσιμου ή του ανησυχητικού, προκειμένου να καταλάβουν αυτό που συμβαίνει ή αυτό που  τους συμβαίνει, προσφεύγοντας σε δάνεια σχήματα από την μαγικό-μυθική σκέψη. Προσέλαβαν όμως ιστορικές μορφές που μπορούμε να διακρίνουμε, να ταυτοποιήσουμε και να αναλύσουμε ειδικότερα: αυτό συμβαίνει, παραδείγματος χάρη, με την «ιησουιτική συνωμοσία» ή την «μασονική συνωμοσία», των οποίων μπορούμε να μελετήσουμε την συγκρότηση, την διάδοση, την πρόσληψη και τις μεταμορφώσεις που συνδέονται με διαφορετικές συγκυρίες χρήσης.

Συνεπώς, μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι συνωμοσιολογικές κατασκευές, όσο διαφορετικές κι αν είναι, σφραγίζουν μια συνέχεια της μαγικής σκέψης, που παίρνει το ύφος μιας επιβίωσης ή ανάδυσης στην σύγχρονη εποχή, αν αποδεχθούμε το θεωρητικό υπόδειγμα του Μαξ Βέμπερ για την «απομάγευση του κόσμου», δηλαδή την προοδευτική εξάλειψη της μαγείας που προϋποθέτει μια «αυξανόμενη ορθολογικοποίηση», ως μείζον χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτές οι επιβιώσεις μπορούν να αναλύονται και ως αντιστάσεις στην διαδικασία της απομάγευσης, που προσλαμβάνεται ως φαινόμενο διάλυσης, ξεριζώματος ή παρακμής. Τότε, οι συνωμοσιολόγοι ιδεολόγοι εμφανίζονται ως αντινεωτερικοί, όπως υπήρξαν για μεγάλο διάστημα, πάρα πολύ συχνά, οι παραδοσιοκράτες χριστιανοί. Στα τέλη του 20ού αιώνα, την αντινεωτερική φιγούρα παίρνουν οι ισλαμιστές ιεροκήρυκες και ο ένοπλος βραχίονας τους, οι τζιχαντιστές, στην μάχη κατά της μεγάλης δυτικής ισλαμόφοβης συνωμοσίας, θεμελιωμένης στην «συμμαχία των εβραίων και των σταυροφόρων» .

Στις μεγάλες συνωμοσιολογικές αφηγήσεις που συγκροτούν τη νέα μυθολογία που έχει κατασκευαστεί από τους Συγχρόνους, οι τρόποι συλλογισμού που προσιδιάζουν στην μαγική σκέψη εφαρμόζονται περισσότερο στην ιστορία παρά στον φυσικό κόσμο. Και ορισμένες αρχές της συγχρονης σκέψης, όπως αυτή της κριτικής εξέτασης, τρέφονται ενάντια στην ορθολογική αντίληψη που έγινε ηγεμονική (και, εξ’ αυτού, «επίσημη») στην νεωτερικότητα Η  Ιστορία είναι γεμάτη από σκοτεινές δυνάμεις, δαίμονες, των οποίων τα ίχνη βρίσκονται στις πίστεις περί του Σατανά ή του Αντίχριστου, που προσλαμβάνονται ως οι πραγματικοί δρώντες της πορείας της Ιστορίας. Αλλά τον 20ό αιώνα, ιδιαίτερα μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, αυτές οι θεολογικο-θρησκευτικές φιγούρες μετασχηματίστηκαν σε πολεμικές μεταφορές που προορίζονταν να διαβολοποιήσουν ορισμένες κατηγορίες εχθρών, αρχίζοντας από τους Εβραίους, τους μπολσεβίκους ή τους «εβραιο-μπολσεβίκους».

Ανάμεσα στις καταγγελλόμενες φαντασιακές συνωμοσίες, πρέπει να διακρίνουμε εκείνες οι οποίες είναι στενά συνδεδεμένες με μια ιδιαίτερη συγκυρία, και εκείνες που θα ονόμαζα ως τις μεγάλες συνωμοσίες, τις συνωμοσιολογικές μετα-αφηγήσεις, τις «μεγα-συνωμοσίες». Από εδώ προκύπτει η διάκριση ανάμεσα σε μια τοπική και σε μια παγκόσμια συνωμοσία, η οποία άρχισε να παίρνει την μορφή της παγκόσμιας ανατρεπτικής (ή επαναστατικής) συνωμοσίας, μία χίμαιρα που δημιουργήθηκε στον σύγχρονο κόσμο από τους εχθρούς του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, πριν αυτή επανερμηνευθεί και αντιστραφεί από τους οπαδούς του Διαφωτισμού και της Επανάστασης κατά των «αντιδραστικών» εχθρών τους, μακρινή αφετηρία της ιδέας μιας διεθνούς «φασιστικής» συνωμοσίας. Κατά την διάρκεια του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα, η μεγα-συνωμοσία με αυξανόμενο τρόπο πήρε το πρόσωπο της «Νέας Παγκόσμιας Τάξης» ή μιας πανταχού παρούσας «μυστικής κυβέρνησης».

Pierre- Andre Taguieff – Συνωμοσιολογική σκέψη και “θεωρίες της συνωμοσίας . Εκδόσεις Επίκεντρο. Μεταφραστής Α. Ηλιαδελή.

Αντικλείδι