Αριστοτέλης: Η παιδεία αλλάζει κοινωνίες
ΕΙΔΗΣΕΙΣΚΟΙΝΩΝΙΑ 19 Απριλίου 2023 fonisalaminas
Η Πολιτεία του Πλάτωνα υπήρξε έργο αναφοράς ήδη από την αρχαιότητα. Η αυστηρή κοινωνική διαστρωμάτωση, η κοινοκτημοσύνη των γυναικών και των παιδιών, ο εξοστρακισμός των ποιητών ήταν μερικά μόνο από τα σημεία που δεν θα μπορούσαν να περάσουν ασχολίαστα. Επομένως, δεν προκαλεί εντύπωση το γεγονός πως ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά του (όταν φτάνει η ώρα να μιλήσει για τα πολιτεύματα στο Β΄ βιβλίο) ασκεί δριμεία κριτική στη θεωρητική κατασκευή ενός τέτοιου πολιτικού συστήματος, καθώς για τον ίδιο σκοπός της πόλεως είναι κατ’ αρχάς η αυτάρκεια και, κατά συνέπεια, το ευ ζην (1252b27-30).
Η αριστοτελική πολιτική θεωρία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη θεωρία της ευδαιμονίας των Ηθικών Νικομαχείων που προηγούνται των Πολιτικών. Η ευδαιμονία δεν είναι μόνο σκοπός του ατόμου αλλά και της πόλης. Και η πόλη περιλαμβάνει γυναίκες και παιδιά. Αν θέλουμε και αυτοί να είναι ευδαίμονες, ως μέλη της πόλης, θα πρέπει να τους παρέχουμε την κατάλληλη εκπαίδευση. «Αν μας ενδιαφέρει το να είναι σπουδαία η πόλη, πρέπει και τα παιδιά να είναι σπουδαία και οι γυναίκες να είναι σπουδαίες» (1260b16-18), δηλώνει κατηγορηματικά ο συγγραφέας και μας προϊδεάζει ότι θα αναφερθεί στην κοινοκτημοσύνη των γυναικών και παιδιών στην Πολιτεία.
Η κοινοκτημοσύνη των αγαθών είναι ένα ζήτημα που θα συζητήσει ο Αριστοτέλης προτού το απορρίψει. Η πείρα τον έχει διδάξει ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να μοιραστούν και μάλλον έχουν μία έμφυτη τάση για απληστία. Οι άνθρωποι παραμελούν το κοινό, αυτό που ανήκει σε όλους, καθώς δεν το θεωρούν δικό τους, με αποτέλεσμα να μην το φροντίζουν. Η κοινοκτημοσύνη όμως των γυναικών και των παιδιών είναι κάτι που δεν τον βρίσκει σύμφωνο όχι μόνο λογικά αλλά και ηθικά. Πώς είναι δυνατόν, αναρωτιέται ο Αριστοτέλης, να θεωρεί ο Σωκράτης τη φιλία ύψιστο αγαθό και από την άλλη να εμποδίζει τη δημιουργία της; Πώς θα υπάρξει αγάπη μεταξύ των πολιτών όταν θα είναι κοινές οι γυναίκες και τα παιδιά; «Δύο είναι τα πράγματα που οι άνθρωποι φροντίζουν και αγαπούν περισσότερο, αυτό που είναι δικό τους και αυτό που τους είναι πολύτιμο (τό τε ἴδιον καὶ τὸ ἀγαπητόν) 1262b». Η κοινοκτημοσύνη μπορεί να υπάρξει μόνο για τα αγαθά μεταξύ φίλων, καθώς «τα πράγματα των φίλων είναι κοινά». Ωστόσο, για τον ίδιο, μια τέτοια ζωή είναι αδύνατη, καθώς αποκλείει τη χρήση δύο σημαντικών αρετών: Της σωφροσύνης προς τις γυναίκες (πρέπει να κρατιόμαστε μακριά από τις γυναίκες των άλλων) και της γενναιοδωρίας ως προς την περιουσία.
Ο Αριστοτέλης δεν αργεί να βρει την αιτία του λάθους του Σωκράτη. Η πόλη, όπως και η οικογένεια, πρέπει να έχει ενότητα. Ο Σωκράτης προσπάθησε να ενώσει τους πολίτες με λανθασμένο τρόπο, παρατηρεί ο Αριστοτέλης. Μια πόλη, η ενότητα της οποίας βασίζεται μόνο στην κοινοκτημοσύνη, τείνει να καταρρεύσει, μαζί με το πολίτευμα. Μόνο με έναν τρόπο μπορεί να επιτευχθεί το άριστο πολίτευμα. Με την κατάλληλη παιδεία. Η φιλοσοφία προηγείται όλων. Η παιδεία αλλάζει κοινωνίες.
«Αλλά, επειδή η πόλη αποτελείται από ετερόκλητο πλήθος, όπως ειπώθηκε πρωτύτερα, πρέπει να ενωθεί με κοινή παιδεία. Και αυτός που θέλει να εισάγει στο μέλλον μια τέτοια παιδεία είναι άτοπο να νομίζει ότι μέσω αυτής θα κάνει την πόλη σπουδαία και να θεωρεί ότι με τέτοια μέσα θα τη βελτιώσει, και όχι με τα ήθη, τη φιλοσοφία και τους νόμους.» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1263b36-41
Στην αριστοτελική πολιτεία δεν υπάρχουν άρχοντες προορισμένοι μόνο για να διοικούν, γιατί όλοι οι πολίτες πρέπει να είναι άξιοι για να «άρχουν και να άρχονται». Όποιος θέλει να γίνει καλός άρχοντας πρέπει πρώτα να μάθει να υπακούει. Ο Αριστοτέλης διαφωνεί ριζικά με τον πλατωνικό Σωκράτη, στον οποίο απευθύνει σωρεία ερωτημάτων που αφορούν τη μερική εκπαίδευση των πολιτών, σε αντίθεση με την κοινή παιδεία που ο ίδιος προτείνει. Ο Σωκράτης δημιουργεί δύο πόλεις στην Πολιτεία του.
«Διότι τότε αναπόφευκτα μέσα σε μία πόλη θα υπάρχουν δύο και αυτές θα είναι αντίπαλες μεταξύ τους. Γιατί [ο Σωκράτης] κάνει τους Φύλακες ένα είδος φρουράς, ενώ τους γεωργούς, τους τεχνίτες και τις άλλες τάξεις τους κάνει πολίτες. Αλλά κατηγορίες και δίκες και όλα τα άλλα κακά που υπάρχουν στις πόλεις, θα βρεθούν όλα και μεταξύ των πολιτών του. Ωστόσο, λέει ο Σωκράτης, ότι λόγω της εκπαίδευσής τους δεν θα χρειαστούν πολλούς νόμους, όπως οι αστυνομικοί ή αγορανομικοί, αν και αναθέτει την εκπαίδευσή του μόνο στους Φύλακες. […] Ωστόσο, δεν θέσπισε κάτι σχετικό με την πολιτική διακυβέρνηση και την εκπαίδευσή τους και τους νόμους. Αλλά ούτε είναι εύκολο να βρούμε απαντήσεις ενώ είναι σημαντική η διαμόρφωση του χαρακτήρα τους για τη διατήρηση της κοινωνίας των Φυλάκων.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1263a24-41
Σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, ο Αριστοτέλης θέλει να μορφώσει τον λαό. Η γνώση πρέπει να μοιράζεται. Το ίδιο και η ευδαιμονία. Μαθαίνουμε να αγαπούμε το καλό, το ωφέλιμο, το χρήσιμο, να τα αναγνωρίζουμε ως ευχάριστα και να τα επιζητούμε. Η φιλοσοφική αναζήτηση δεν είναι μόνο για τους άρχοντες ή τους φύλακες για τους οποίους μεριμνά ο Πλάτωνας (αφήνοντας στην άκρη τους τεχνίτες και τους γεωργούς). Ο Αριστοτέλης καταγγέλλει ακόμα ένα επικίνδυνο λάθος του Σωκράτη:
«Αλλά και ο τρόπος που διορίζει άρχοντες ο Σωκράτης είναι επικίνδυνος. […] Και είναι φανερό ότι κατ’ ανάγκη κάνει άρχοντες πάντα τους ίδιους. Γιατί ποτέ δεν αναμειγνύεται ο χρυσός του θεού με άλλες ψυχές αλλά πάντοτε με τις ίδιες. Και υποστηρίζει ότι μόλις γεννηθούν οι άνθρωποι οι θεοί αναμειγνύουν τις ψυχές τους άλλων με χρυσό, άλλων με ασήμι, αλλά σε όσους προορίζονται για τεχνίτες και γεωργοί με χαλκό και σίδηρο.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1264b6-15
Για τον Αριστοτέλη όλοι οι πολίτες (ανεξαρτήτως επαγγέλματος) πρέπει να είναι άξιοι του «ἄρχεσθαι καὶ ἄρχειν» και αυτή η ευθύνη απαιτεί από αυτούς να έχουν την ανάλογη παιδεία. Οι αριστοτελικές ενστάσεις για την Πολιτεία που οραματίστηκε ο δάσκαλός του Πλάτωνας είναι πάρα πολλές. Η βασικότερη όμως είναι ο σκοπός της, στον οποίο αποτυγχάνει. Στην πλατωνική Πολιτεία οι πολίτες δεν είναι ευδαίμονες.
«Αν και αφαιρεί [ο Σωκράτης] από τους φύλακες την ευδαιμονία, υποστηρίζει ότι ο νομοθέτης πρέπει να κάνει ευτυχισμένη όλη την πόλη. […] Αλλά αν δεν είναι οι φύλακες ευδαίμονες τότε ποιοι μπορεί να είναι; Όχι βέβαια οι τεχνίτες και το πλήθος των εργατών.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1264b15-26
Το αριστοτελικό πολιτικό ζώο δημιουργεί φιλίες και ζει σε κοινωνίες που δημιουργεί το ίδιο. Επομένως, η κοινωνία που θα δημιουργήσει είναι αποτέλεσμα της παιδείας του. Η ιδέα ότι η παιδεία είναι το θεμέλιο της κοινωνίας και του πολιτεύματος διαπερνά ολόκληρο το έργο: Το πολίτευμα θα επιλέξει την κατάλληλη παιδεία που θα προσφέρει ανάλογα με τον σκοπό που θέλει να επιτύχει. Για τον Αριστοτέλη ο σκοπός είναι ένας: Η ευδαιμονία.
«Επειδή ένα είναι το τέλος (σκοπός) κάθε πόλης, είναι φανερό ότι και η παιδεία πρέπει να είναι μία και είναι αναγκαίο να είναι για όλους και η επιμέλειά της να είναι δημόσια και όχι ιδιωτική, όπως είναι σήμερα όπου ο καθένας επιμελείται μόνος του την μόρφωση των παιδιών του, διδάσκοντας σ’ αυτά τα μαθήματα της αρεσκείας του. Αλλά τα θέματα δημόσιου ενδιαφέροντος πρέπει να είναι υπό δημόσια εποπτεία.» Αριστοτέλης, Πολιτικά 1337a21-30
Ο φιλόσοφος στο τελευταίο βιβλίο θα διακηρύξει τη θέση του για την παιδεία: Η παιδεία οφείλει να είναι δημόσια, γιατί όλοι πρέπει να έχουν μερίδιο όχι μόνο στη γνώση αλλά κυρίως στην ευδαιμονία. Η αριστοτελική παιδεία θα θωρακίσει τον χαρακτήρα και θα του διδάξει να απολαμβάνει τον βίο του με φρόνηση. Η φιλοσοφία, η κριτική σκέψη, η αμφισβήτηση και η αναζήτηση της αλήθειας έχουν πρακτική εφαρμογή. Ο κάθε πολίτης, χάρη στην εκπαίδευση που του προσφέρει το κράτος, δεν θα το υπηρετεί απλώς, θα φροντίζει για το καλύτερο όλων· το δικό του και των άλλων. Η παιδεία είναι η βάση του πολιτεύματος:
«Κανείς δεν θα αμφισβητούσε το γεγονός ότι πρέπει η παιδεία των νέων επομένως να γίνει αντικείμενο έρευνας του νομοθέτη. Διότι αν δεν συμβεί στις πόλεις, θα βλάψει και τα πολιτεύματα· πρέπει λοιπόν να εκπαιδεύονται ανάλογα για το καθένα, καθώς από τη μια προφυλάσσει το ήθος κάθε πολιτεύματος και από την άλλη το καθιστά από την αρχή, όπως το δημοκρατικό πολίτευμα τη δημοκρατία και το ολιγαρχικό την ολιγαρχία. Πάντοτε δε το καλύτερο ήθος αποτελεί το αίτιο του καλύτερου πολιτεύματος.»
Αριστοτέλης, Πολιτικά 1337a11-18
Η παιδεία για τον Αριστοτέλη (η αγάπη για τη σοφία) διαμορφώνει χαρακτήρα, ήθος. Μέσω της παιδείας οι νέοι θα αναπτύξουν τις διανοητικές και ηθικές τους μεσότητες. Και αυτό είναι έργο του σχολείου. Εκείνου που οραματίζεται ο Αριστοτέλης. Με κέντρο την ευδαιμονία, την αγάπη για τη γνώση, τη φύση και τον άνθρωπο. Για τον Αριστοτέλη, το ιδανικό κράτος προσφέρει δημόσια, φιλοσοφική παιδεία· διαμορφώνει χαρακτήρες χωρίς να χειραγωγεί. Είναι η μόνη παιδεία που ταιριάζει σε ελεύθερους πολίτες. Δηλαδή, εκείνους που λαμβάνουν τις καλύτερες αποφάσεις για τον εαυτό τους και το σύνολο.
Από το βιβλίο της Έλσας Νικολαΐδου, Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους Φιλοσόφους, Μεταίχμιο 2022 – antikleidi.com
