AI και Ψυχική Υγεία | Καινοτομία ή πρόκληση;

Με τη γενικότερη άνοδο της τεχνολογίας αλλά και την τελευταία εξέλιξη του ανερχόμενου ChatGPT, έχει ανοίξει μια μεγάλη συζήτηση για το ρόλο της τεχνητής νοημοσύνης (ΑΙ, Artificial Intelligence) και πώς θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν οι δυνατότητές της στον τομέα της ψυχικής υγείας. Η πρόοδος είναι αλματώδης και καινούριες απαιτήσεις επιτρέπουν πειραματισμό με βάση τις νέες συνθήκες ΑΙ. Πλέον γίνονται ανοιχτά προτάσεις και υποθέσεις για chatbots (ρομπότ-messengers) που θα μπορούν να παρέχουν συμβουλευτική και υποστήριξη σε θέματα ψυχικής υγείας, αντί για τον πιο “κλασικό” τρόπο της ψυχοθεραπείας ή της γενικής συμβουλευτικής.

Τι μπορεί, όμως, να σημαίνει η εμπλοκή του ΑΙ στην παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας; Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να αντικαταστήσει τον ψυχοθεραπευτή; Ποια είναι τα πιθανά οφέλη και ποιες οι αδυναμίες μιας τέτοιας εξέλιξης;

Από ότι φαίνεται, η εισαγωγή του ΑΙ στην ψυχική υγεία είναι ένα ζήτημα, που υπάρχει στο προσκήνιο, ήδη, από τη δεκαετία του 1960. Ο Joseph Weizenbaum, επιστήμονας πληροφορικής στο Πανεπιστήμιο Μ.Ι.Τ., κατασκεύασε ένα υπολογιστικό πρόγραμμα ψυχοθεραπείας με το όνομα ELIZA. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα ΑΙ χρησιμοποιούσε λεξιλόγιο με τέτοιο τρόπο, ώστε να μοιάζει με ψυχοθεραπευτή κατά τη διάρκεια συνεδρίας, όταν ερχόταν σε επαφή με ασθενείς. Το πρόγραμμα σημείωσε μεγάλη επιτυχία και φοιτητές, που το δοκίμασαν, εντυπωσιάστηκαν με τις δυνατότητες που προσέφερε, σε αντίθεση με τον ίδιο τον Weizenbaum, που εξαρχής το δημιούργησε ως “τέχνασμα”. Σκοπός ήταν να αποδείξει πως το ΑΙ δεν θα μπορούσε ποτέ να είναι αποτελεσματικό στην ψυχοθεραπεία, παρόλο που μπορούν να δημιουργηθούν καλά σχεδιασμένα προγράμματα, ώστε να θυμίζουν κάτι τέτοιο.

Από τότε εμφανίζονται νέες δυνατότητες, που εισάγουν όλο και περισσότερο το ΑΙ στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας. Η πανδημία του Covid-19 ανέδειξε ακόμα περισσότερο αυτή την τάση, καθώς φάνηκε, πως την περίοδο της κοινωνικής απομόνωσης οι εφαρμογές ψυχικής υγείας αναπτύχθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν αρκετά και για πολλούς διαφορετικούς λόγους. Οι απόψεις είναι διφορούμενες, τόσο από επαγγελματίες ψυχικής υγείας, όσο και από την επιστημονική κοινότητα. Αρκετοί είναι ιδιαίτερα ενθουσιασμένοι, πολλοί ωστόσο αντιμετωπίζουν την εν λόγω εξέλιξη με επιφύλαξη.

Από τη μια πλευρά, είναι αναγνωρίσιμο πως πλέον η τεχνητή νοημοσύνη έχει εξελιχθεί σε τέτοιο βαθμό, που θα μπορούσε να λειτουργήσει πρωτοποριακά και να προσφέρει τις υπηρεσίες της ανάλογα τις οδηγίες που θα έχει. Πλέον, είναι πολύ εύκολο να κατασκευαστεί ένα πρόγραμμα που θα λειτουργεί όπως ένας ψυχοθεραπευτής, με την κατάλληλη ακαδημαϊκή γνώση, τον τρόπο γλωσσικής έκφρασης και την απαραίτητη ανθρωπόμορφη συμπεριφορά. Σε συγκεκριμένες AI εφαρμογές ψυχικής υγείας, τα αποτελέσματα φαίνονται ιδιαίτερα ικανοποιητικά. Τέτοιες περιπτώσεις αφορούν την “δομημένη θεραπεία” (structured therapy), όπου οι συμβουλευόμενοι έχουν συγκεκριμένα προβλήματα και η εφαρμογή απαντά με μια προσέγγιση, που μοιάζει με βιβλίο εργασίας, όπως παραδείγματος χάριν η περίπτωση του Woebot, ενός λογισμικού που παρουσιάζει ασκήσεις ενσυνειδητότητας και αυτοφροντίδας σε περιστατικά με επιλόχεια κατάθλιψη. Ταυτόχρονα, σε κάποιες περιπτώσεις συμβουλευομένων, η επαφή με μια ΑΙ εφαρμογή ψυχικής υγείας βοηθάει στο να αντιληφθούν καλύτερα την κατάσταση που αντιμετωπίζουν, και να εκφραστούν “λεκτικοποιώντας” το βίωμα και τις σκέψεις τους. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο συγγραφέας σε άρθρο του στο New Yorker, “φαίνεται ότι μιλούσα σε έναν υπολογιστή. Στην πραγματικότητα, όμως, μιλούσα στον εαυτό μου”.

Από την άλλη πλευρά, πολλοί αντιδρούν με σκεπτικισμό και προειδοποιούν για την ενδεχόμενη αναποτελεσματικότητα των ΑΙ προγραμμάτων ψυχικής υγείας. Ο λόγος έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι η ουσία της θεραπείας βρίσκεται στη σχέση μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου. Η ενσυναίσθηση και κυρίως η κοινή εμπειρία σε κάποια πολύ δυνατά συναισθήματα και καταστάσεις ζωής είναι κάτι αυθεντικά ανθρώπινο, κάτι που η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί μόνο να παριστάνει ότι διαθέτει. Τα παραπάνω καθορίζουν και νοηματοδοτούν την θεραπευτική σχέση και την πορεία της. Όσα ζητήματα αναδύονται μέσα από αυτή τη δυναμική είναι ιδιαίτερα σημαντικά, και ένα chatbot δεν μπορεί να το συναγωνιστεί αυτό, ακόμα και αν είναι πολύ καλά εξοπλισμένο με θεωρητικές γνώσεις και πληροφορίες. Πέρα από αυτό, πολλοί προβληματίζονται και για το ζήτημα της ιδιωτικότητας και των προσωπικών δεδομένων με τη χρήση μιας ΑΙ εφαρμογής για την ψυχική υγεία. Λόγω της φύσης των τεχνολογικών μέσων, υπάρχει αρκετή καχυποψία σχετικά με μια πιθανή κοινοποίηση όλων των ευαίσθητων προσωπικών πληροφοριών των χρηστών.

Εξετάζοντας τα παραπάνω, δεν γίνεται να ισχυριστεί κάποιος ότι η χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στις υπηρεσίες ψυχικής υγείας προσφέρει μόνο θετικά ή μόνο αρνητικά αποτελέσματα. Φυσικά, πρόκειται για μια πολλά υποσχόμενη εξέλιξη, που μπορεί να συμβάλλει στην καλύτερη διαχείριση κάποιων καταστάσεων, ωστόσο δεν γίνεται να μην αναφερθεί πως η ανθρώπινη επαφή και η συμβολή στο θεραπευτικό πλαίσιο είναι μια συνθήκη σχεδόν αναντικατάστατα σημαντική.

Κάτι που θα ήταν αποτελεσματικό είναι να αξιοποιηθεί η τεχνητή νοημοσύνη ως εργαλείο, πραγματοποιώντας πιο “διαδικαστικές” και “βαρετές δουλειές” στο πλαίσιο του πρωτοκόλλου, όπως π.χ. η καταγραφή του περιστατικού ή η συλλογή δεδομένων, διαδικασίες πιο τεχνικές και ενδεχομένως χρονοβόρες. Στόχος με την τέτοιου είδους χρήση του ΑΙ είναι να ελευθερωθεί περισσότερος χρόνος, που θα καταναλωνόταν στις παραπάνω δραστηριότητες, ώστε να υπάρχει περισσότερη άνεση για την ανθρώπινη σύνδεση και αλληλεπίδραση μέσω της ψυχοθεραπείας. Ακόμα, πρέπει να αναγνωριστεί πως πράγματι μια ΑΙ εφαρμογή τεχνητής νοημοσύνης θα μπορούσε να λειτουργήσει αποτελεσματικότερα σε ορισμένες περιπτώσεις. Όλα εξαρτώνται από το συγκεκριμένο αίτημα του κάθε ατόμου, την ειδική συνθήκη, τον τύπο θεραπείας και τη γενική φύση του εκάστοτε περιστατικού. Όλα, λοιπόν, είναι σχετικά των περιστάσεων και χρειάζεται εξατομίκευση και προσαρμοστικότητα.

Ολοκληρώνοντας, γίνεται κατανοητό πως οι δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης ανοίγουν μια πολύ μεγάλη συζήτηση σχετικά με το τι θα μπορούσε να προσφέρει στην ψυχική υγεία, με ποικίλες απόψεις για τα οφέλη και τις αδυναμίες της. Το ζητούμενο είναι πως πρέπει να υπάρχει γενικά μια τάση για ανοιχτότητα στις καινούριες εξελίξεις της τεχνολογίας και να υπολογίζεται η σημασία στην εξατομίκευση ανάλογα την περίσταση, στην προσαρμοστικότητα και την ευελιξία των επαγγελματιών και της επιστημονικής κοινότητας. Φυσικά, είναι σημαντικό να υπάρχει και μια κριτική στάση ώστε να αξιολογούνται συνολικά και πιθανές αδυναμίες ή ελλείψεις που το ΑΙ έχει εκ φύσεως.

Σε τελική ανάλυση, όμως, απώτερος σκοπός είναι η βελτίωση της ποιότητας ζωής και την καλύτερη παροχή υπηρεσιών ψυχικής υγείας με τα κατάλληλα μέσα και τεχνικές. Για κάτι τέτοιο, επομένως, η τεχνολογία  πρέπει να αντιμετωπίζεται ως σύμμαχος των ανθρώπων, και όχι ως εχθρός.

csii.gr