Αφορμή για αυτή την εργασία υπήρξαν δύο λόγοι: 1. To ενδιαφέρον μου για την Επικούρεια φιλοσοφία, που συμπληρώνει την Ιωνική φυσική, τα πορίσματα της...
Αφορμή για αυτή την εργασία υπήρξαν δύο λόγοι: 1. To ενδιαφέρον μου για την Επικούρεια φιλοσοφία, που συμπληρώνει την Ιωνική φυσική, τα πορίσματα της σοφιστικής κοινωνιολογίας και αποτελεί κατά την άποψη μου, το σημαντικότερο και συστηματικότερο φιλοσοφικό σύστημα της αρχαιότητας επίκαιρο στον πυρήνα του μέχρι και τις μέρες μας. 2. Tο ερώτημα για το αν επιδέχεται εξέλιξη η φιλοσοφία του Επίκουρου μετά από 2500 χρόνια.
Κανένας φιλόσοφος πριν τον Επίκουρο δεν χρησιμοποίησε τη φιλοσοφία ως φάρμακο ψυχής και σώματος, με τόσο συστηματικό και ιατρικό τρόπο. Με τη φιλοσοφία του στέκεται απέναντι σε ότι γεννά φόβο, πόνο, βάσανα και θεωρεί ως ύψιστο αγαθό την ψυχική γαλήνη. Για τον Επίκουρο, η επιστήμη όπως κάθε ανθρώπινη προσπάθεια, πρέπει να έχει ως σκοπό την γαλήνη της ψυχής και συνέπεια της την ευδαιμονία. Καμμιά γνώση δεν έχει αξία, εκτός από εκείνη που βοηθάει στην επιστήμη της ευτυχισμένης ζωής.
Mάταιος είναι ο φιλοσοφικός λόγος που δεν θεραπεύει κανένα ανθρώπινο πάθος, ακριβώς όπως και η ιατρική δεν ωφελεί, παρά μόνο σαν θεραπεύει τις αρρώστιες του σώματος, έτσι και η φιλοσοφία δεν προσφέρει τίποτε αν δεν απαλάσσει την ψυχή από τα πάθη της (Επικ. Απόσπ. 54, Πορφυρίου προς Μαρκέλλαν 31).
Ο Χαράλαμπος Θεοδωρίδης στο βιβλίο του Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου, έγραφε ότι κατά τον Επίκουρο, το ύψιστο αγαθό για τον άνθρωπο είναι η ψυχική γαλήνη.
Πριν απαντήσω στο κύριο ερώτημα της σημερινής εργασίας, θα ήθελα να κάνω μια παρένθεση και να σταθώ στη βασική βιολογική αρχή του Επίκουρου υπογραμμίζοντας τη σπουδαιότητα της. Η βασική βιολογική αρχή του Επίκουρου, πορισμού ηδονής- αποφυγής πόνου, αποτελεί θεμελιώδη αρχή της έμβιας ύλης. Ο Επίκουρος χρησιμοποιώντας ως επιχείρημα τα μωρά και τα ζώα, τα οποία αποτελούν καθρέφτη της φύσης, είδε ότι πηγαίνουν προς την ηδονή και απομακρύνονται από τον πόνο. Φυσικά με την ηδονή δεν εννοούσε τις ηδονές των ασώτων αλλά το να μην πονάει κανείς στο σώμα και στην ψυχή. ¨Ετσι συμπεραίνει ότι η ηδονή (η ευχαρίστηση), είναι προσαρμοσμένη στη φύση μας, ενώ το άλγος (ο πόνος) ξένος, αλλότριον. Η ανάγκη πορισμού ηδονής-αποφυγής πόνου είναι το κύριο κίνητρο και ο ουσιαστικός σκοπός των πράξεων μας (δεν είναι απλά επακόλουθο). ¨Ολο μας το νευρικό σύστημα, τα αντανακλαστικά και ο εγκέφαλος έχουν αναπτυχθεί έχοντας ως σκοπό να μας προσανατολίζουν προς την ευχαρίστηση και να μας απομακρύνουν από τον πόνο. Η ευαρέσκεια και η δυσαρέσκεια μας δείχνουν, πότε λειτουργούμε φυσιολογικά και πότε όχι. Ακόμη και όταν δυσλειτουργούμε ψυχικά και το τι είναι ευχάριστο και τι δυσάρεστο έχει στρεβλωθεί, πάλι η ηδονή και ο πόνος είναι αυτά στα οποία αποσκοπούν και αυτά τα οποία καθοδηγούν τις πράξεις μας.
Ένας μονοκύτταρος οργανισμός, μέχρι και η πολυπλοκότερη μορφή έμβιας ύλης που είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος, κινούνται με γνώμονα την ηδονή και τον πόνο. Παραδείγματα:
Η αμοιβάδα στην οποία βάζοντας ένα σακχαρούχο διάλειμμα ανοίγεται και πιέζοντας την με ένα δοκιμαστικό σωλήνα μαζεύεται. Στον ανθρώπινο εγκέφαλο υπάρχουν περιοχές που η δραστηριότητα τους σχετίζεται με την ευχαρίστηση και τον πόνο.
Tα βασικά γάγγλια που οι νευροχειρουργοί διεγείρουν κατά την διάρκεια εγχειρήσεων για να απαλύνουν τον πόνο και δίνουν μια αίσθηση ευχαρίστησης, κάποιες φορές σεξουαλικής φύσης.
Γυρνώντας τώρα στο αρχικό ερώτημα της εργασίας, για το αν επιδέχεται εξέλιξη η φιλοσοφία του Επίκουρου μετά από 2500 χρόνια, η δική μου απάντηση είναι ένα ξεκάθαρο Ναι! Να μην ξεχνάμε ότι ο Αρχαίος κόσμος ήρθε σε εμάς θλιβερά θρυμματισμένος, ο ίδιος ο Επίκουρος ενώ υπήρξε πολυγραφότατος (είχε γράψει περίπου 300 έργα κατά τον Διογένη τον Λαέρτιο), από αυτά σώθηκαν μερικές επιστολές και λίγα αποφθέγματα). ¨Αλλωστε ο Επίκουρος κάθε άλλο παρά δογματικός είναι στις εξηγήσεις του. Δέχεται οποιοδήποτε συμπλήρωμα, αρκεί να μη βασίζεται σε μεταφυσικές θεωρήσεις. Ας δούμε παρακάτω πως έβλεπε η αρχαία φιλοσοφία τα πάθη.
H αρχαία φιλοσοφία αντιμετώπιζε τα πάθη νοησιαρχικά, δεχόταν ότι ο νους «άρχει και ηγείται» του ψυχικού βίου. Δηλαδή η σφαίρα του συναισθήματος και εκείνη της βούλησης είναι υποδυέστερες από τη σφαίρα της νόησης. Αφού, λοιπόν κατά τους αρχαίους ο νους «άρχει και ηγείται», το άλογο μέρος της ψυχής θα κινηθεί κατά τη θέληση του νου και αυτό σημαίνει ότι τα πάθη θα πειθαρχήσουν στην απολυταρχία της νόησης. Παρόλο που όλοι αναγνωρίζουν, ότι ο άνθρωπος οδηγείται στη διαφθορά και στο κακό όταν τον κυριεύουν τα πάθη, δηλαδή το άλογο μέρος της ψυχής του, όλοι αφήνουν έξω από το πεδίο της έρευνας αυτό τον ουσιαστικό παράγοντα της ψυχής. Μας λένε ότι για να εξασφαλιστεί η γαλήνη της ψυχής και ο ηθικός βίος θα πρέπει να ξεριζώσουμε ή να μετριάσουμε τα πάθη μας με τη δύναμη του λόγου (Κουρτίδης, 2015).
Η αρχαιότητα δεν μελέτησε το άλογο μέρος της ψυχής και αιτία για αυτό αποτέλεσαν απόψεις που ξεκίνησαν από τον Παρμενίδη, κορυφώθηκαν με τον Πλάτωνα, και διέτρεξαν το μεγαλύτερο μέρος της αρχαίας φιλοσοφίας. Ο Παρμενίδης μας πληροφορούσε ότι το αυθεντικό ον, μπορεί να γίνει αντιληπτό μόνο μέσω ενός εξίσου αυθεντικού όντος και αυτό το «oν» λέγεται νους. Ο Πλάτωνας αναζητώντας τη γνώση του αιωνίου, περνώντας μέσα από την οντολογία του Παρμενίδη δίνει στον νου φύση και προέλευση θεϊκή, για να τον καταστήσει αυθεντικό «oν». Την ίδια πεποίθηση κράτησε και ο Αριστοτέλης (ο Επίκουρος ήταν πιο ανεκτικός, άφηνε δίπλα ή πέρα από τον νου, τόπο ελεύθερο για «κάποιο άλλο κριτήριο», ικανό να στηρίξει την αλήθεια). Μετά από αυτό τα επακόλουθα για την δομή του ανθρώπου είναι προφανή, χωρίζεται η ολότητα του ανθρώπου σε δύο κομμάτια: νους και σώμα, ψυχή και σώμα.
Aυτός ο διαχωρισμός ψυχής και σώματος, αυτή η δυϊστική θέαση του ανθρώπινου «είναι» συνεχίστηκε με τον Χριστιανισμό (πνευματική και αθάνατη ψυχή) και βρήκε τον κυριότερο εκφραστή της στη σύγχρονη φιλοσοφία με τον Καρτέσιο (1596–1650), ο οποίος χωρίζει τον άνθρωπο σε δύο: σε μια άυλη, αιθέρια, λογική ψυχή (res cogitans) και σε μια ενσώματη υλική ύπαρξη που δεν διαφέρει από τα υπόλοιπα υλικά αντικείμενα(res extensa). Aπόψεις που είναι κυρίαρχες μέχρι και τις μέρες μας.
Αυτό το κομμάτιασμα της ολότητας του ανθρώπου, αυτή η «θεοποίηση» του νου, είναι οι λόγοι για τους οποίους δεν παρατηρήθηκε ότι η νόηση αποτελεί ένα τμήμα και μάλιστα μικρό της εγκεφαλικής λειτουργίας. Είναι οι λόγοι για τους οποίους ο άνθρωπος μελετήθηκε αποκλειστικά στο επίπεδο της συνείδησης.
Προτού δούμε γιατί αυτές οι απόψεις είναι λανθασμένες, ειναι σημαντικό να ξεκαθαριστούν κάποιες έννοιες. Αρχικά είναι σημαντικό να γίνει σαφές ότι η νόηση, η βούληση, το συναίσθημα μας, εξαρτώνται αποκλειστικά και μόνο από τον εγκέφαλο. Δεν υπάρχει νοητική, συναισθηματική, βουλητική δραστηριότητα χωρίς εγκεφαλικές διεργασίες. Η δυνατότητα μας να σκεπτόμαστε, να γελάμε, να κλαίμε, όλα αυτά που διαμορφώνουν την προσωπικότητα μας, εξαρτώνται από εγκεφαλικές διεργασίες (παράδειγμα: σταματάει να λειτουργεί ο εγκέφαλος, όλα αυτά που συνιστούν την προσωπικότητα μας, σταματουν να υπάρχουν). Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι η πολυπλοκότερη μορφή έμβιας ύλης. Ενδεικτικά αναφέρω ότι σύμφωνα με τα τελευταία δεδομένα από τις νευροεπιστήμες, αποτελείται από 86 δισεκατομμύρια νευρώνες και κάθε νευρώνας έχει περίπου 1000 συνάψεις (Azevedo et al., 2009)
Οπως έλεγε ο Αμερικάνος φιλόσοφος John Searle, η συνείδηση προκύπτει ως ιδιότητα της δραστηριότητας των νευρώνων, όπως η ρευστότητα προκύπτει από τα μόρια του νερού.
«Σκέφτομαι άρα υπάρχω» μας πληροφορούσε ο Καρτέσιος τον 17ο αιώνα. Αποψη που είναι λανθασμένη σύμφωνα με τα ευρήματα της σύγχρονης νευροεπιστήμης. Η νόηση, η σκέψη, αποτελεί ένα τμήμα της εγκεφαλικής λειτουργίας και μάλιστα μικρό.
Για να γνωρίσουμε καλύτερα τον ανθρώπινο εγκέφαλο και τις λειτουργίες του, θα μας βοηθήσει το Τριαδικό μοντέλο, που διατυπώθηκε από τον νευροεπιστήμονες Papez και Mac Lean το 1960 (να ξεκαθαρίσω ότι το μοντέλο αυτό είναι υπεραπλουστευμένο, για παράδειγμα οι περιοχές αυτές παρουσιάζονται ως αυτόνομες αλλά αποτελούν ένα σύνολο και επικοινωνούν μέσω των πολυάριθμων νευρικών συνδέσεων τους, είναι όμως ιδιαίτερα χρήσιμο σαν μια εισαγωγή στην κατανόηση της δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου). Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, ο εγκέφαλος χωρίζεται σε τρία τμήματα.
Ερπετοειδής εγκέφαλος ή οπίσθιος εγκέφαλος: Ονομάστηκε ερπετοειδής γιατί μοιάζει με τον εγκέφαλο των ερπετών. Βρίσκεται στη βάση του οστού του κρανίου, πάνω από τον τράχηλο και αποτελεί την πιο πρωτόγονη περιοχή του εγκεφάλου. Αποτελείται από το εγκεφαλικό στέλεχος και την παρεγκεφαλίδα και είναι υπεύθυνος για βασικές λειτουργίες επιβίωσης όπως η ρύθμιση της αναπνοής, του καρδιακού ρυθμού και η διατήρηση της ισορροπίας. Πρόσφατα δεδομένα μας πληροφορούν ότι επηρεάζει τις συναισθηματικές και γνωστικές μας ικανότητες (New Scientist, 2017).
Παλαιοθηλαστικός εγκέφαλος ή λιμβικό, μεταιχμιακό σύστημα: Αυτό το τμήμα του εγκεφάλου είναι υπεύθυνο για την κοινωνική μας συμπεριφορά, τα συναισθήματα, τις αποφάσεις μας αλλά και για τα βασικά μας ένστικτα. Στους ανθρώπους ορίζεται ως ένας δακτύλιος δομών όπως η αμυγδαλή, ο ιππόκαμπος, ο υποθάλαμος, κάποια στοιχεία από τα βασικά γάγλλια και άλλα.
Ο νεοφλοιός ή πρόσθιος εγκέφαλος: Βρίσκεται πάνω από το μεγαλύτερο τμήμα του μεταιχμιακού συστήματος και διαιρείται σε τέσσερις κύριους λοβούς: τον μετωπιαίο, τον ινιακό, τον κροταφικό και τον βρεγματικό λοβό. Είναι υπεύθυνος για τις ανώτερες γνωστικές δεξιότητες, για τον σχηματισμό αναμνήσεων και τη λογική μας σκέψη, θεωρείται η έδρα της συνείδησης μας. Αξίζει να αναφερθεί, ότι ο νεοφλοιός των ανθρωποειδών είχε μια αλματώδη ανάπτυξη τα τελευταία 500.000 χρόνια, σε τέτοιο βαθμό που αρκετοί ανατόμοι να τον παρομοιάζουν με νεοπλασία.
Eνώ η νοητική μας λειτουργία ελέγχεται από τον νεοφλοιό, το νεότερο και πιο ανεπτυγμένο κομμάτι του εγκεφάλου, η συγκινησιακή μας συμπεριφορά (τα συναισθήματα μας), ελέγχονται από τις αρχαϊκές δομές του εγκεφάλου (λιμβικό σύστημα και ερπετοειδής εγκέφαλος), που το σχήμα τους έχει υποστεί μικρές αλλαγές από τον ποντικό στον άνθρωπο.Τα σήματα που κατευθύνονται από το λιμβικό σύστημα στον νεοφλοιό είναι δέκα φορές περισσότερα από εκείνα που κινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός, ότι η εγκεφαλική δραστηριότητα που καταγράφεται στον νεοφλοιό, είναι μόλις το 5% της συνολική εγκεφαλικής δραστηριότητας (Δημητριάδης, 2022).
Λειτουργεί ορθολογικά και αποκλειστικά στο επίπεδο της συνείδησης ο άνθρωπος; Η απάντηση της επιστήμης είναι πως όχι. Μπορεί να έχει τη δυνατότητα για ορθολογική σκέψη αλλά συχνότερα από όσα θα θέλαμε να πιστεύουμε, ο άνθρωπος δεν λειτουργεί ορθολογικά. ¨Οπως έδειξα στο προηγούμενο μέρος της ομιλίας μου, φιλοσοφικές και θρησκευτικές απόψεις του παρελθόντος που ήθελαν την ανθρώπινη υπάρξη να χωρίζεται σε δύο τμήματα: ψυχή και σώμα, νου και σώμα, οδήγησαν στην κυρίαρχη άποψη μέχρι και τις μέρες μας, ότι η σκέψη είναι ταυτόσημη με τον ανθρώπινο εγκέφαλο και ότι έχει αρχηγικό ρόλο στον ψυχικό βίο. Η νευροεπιστήμη είναι σαφής: το μεγαλύτερο μέρος της εγκεφαλικής λειτουργίας είναι ασυνείδητο και ένα πολύ μικρό τμήμα της είναι συνειδητό.
Η συνείδηση είναι υποεργασία του εγκεφάλου. Σύμφωνα με τον Nease (2016) στον εγκέφαλο εισέρχονται 10 εκατομμύρια bits πληροφοριών ανά δευτερόλεπτο, από αυτά μόνο τα 50 με 100 έχουμε τη δυνατότητα να επεξεργαστούμε συνειδητά (Νorretranders, 1998).
Για να ορίσω τη λέξη ασυνείδητο, θα δανειστώ τον ορισμό που δίνει ο Lancelot Law Whyte στο βιβλίο του το ασυνείδητο πριν από τον Freud. Σύμφωνα με αυτόν τον ορισμό, το ασυνείδητο περιλαμβάνει το σύνολο των ψυχικών παραγόντων και διεργασιών, για τις οποίες δεν έχουμε άμεση επίγνωση. Όποιες και αν είναι αυτές (συναισθήματα, σκέψεις, προθέσεις κίνητρα και άλλα). Περιλαμβάνει όλες τι ψυχικές διεργασίες εκτός εκείνων των διακριτών πλευρών ή των σύντομων φάσεων, για τις οποίες δεν έχουμε άμεση επίγνωση.
Οπως θα δούμε, υπάρχει μια πληθώρα πειραμάτων που υποστηρίζει ότι πριν από κάθε συνειδητή εμπειρία προηγείται μια ασυνείδητη διεργασία. Πριν συνειδητοποιήσουμε την ύπαρξη του οποιουδήποτε αντικειμένου, ο εγκέφαλος μας αντιλαμβάνεται αυτό το αντικείμενο. Ο εγκέφαλος μας ενεργοποιείται κλάσματα του δευτερολέπτου, πριν συνειδητοποιήσουμε ότι παίρνουμε την οποιαδήποτε απόφαση. Παράδειγμα: Αν αποφασίσω να πιάσω το ποτήρι, ο εγκέφαλος μου έχει ενεργοποιηθεί ως και κλάσματα του δευτερολέπτου πριν συνειδητοποιήσω ότι έχω πάρει την απόφαση (έχει αποδειχτεί πειραματικά, μέσω ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος).
Το πρώτο και γνωστότερο πείραμα είναι αυτό του Libet (1983), στο οποίο οι συμμετέχοντες καθόντουσαν στην οθόνη ενός υπολογιστή και οι ερευνητές παρακολουθούσαν την εγκεφαλική τους δραστηριότητα με ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (EEG) και την κινητική τους δραστηριότητα με ηλεκτρομυογραφία (EMG). Στην οθόνη του υπολογιστή υπήρχε μια τελεία, που περιστρεφόταν σε έναν κύκλο αριθμημένο όπως ένα ρολόι. Ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες, όποτε είχαν τη θέληση να πατήσουν ένα από τα πλήκτρα του υπολογιστή, να καταγράψουν που βρίσκεται χρονικά η τελεία που περιστρεφόταν μέσα στον κύκλο. O Libet και οι συνεργάτες του βρήκαν ότι εμφανίστηκε συσσώρευση ηλεκτρικού δυναμικού στον εγκέφαλο τους, περίπου ¼ του δευτερολέπτου πριν συνειδητοποιήσουν ότι πήραν την απόφαση να πατήσουν το πλήκτρο του υπολογιστή και σχεδόν ½ του δευτερολέπτου πριν δράσουν. Υπήρξε δηλαδή ενεργοποίηση του εγκεφάλου τους, πριν συνειδητοποιήσουν ότι έπαιρναν την συγκεκριμένη απόφαση.
Αν και η συγκεκριμένη μελέτη προκάλεσε θύελλα αντιπαραθέσεων και της ασκήθηκε κριτική όλο και περισσότερα σύγχρονα πειράματα την επιβεβαιώνουν αλλά και αυξάνουν τη διαφορά φάσης συνειδητού-ασυνειδήτου σε 10 δευτερόλεπτα για απλές αποφάσεις (Soon et al., 2008), όπως και 11 δευτερόλεπτα μεταξύ ασυνείδητης λήψης αποφάσεων και συνειδητής αντίδρασης (Koenig- Robert and Pearson, 2019).
Και αν τα παραπάνω στοιχεία δεν είναι πειστικά, ας δούμε την αντιληπτική ικανότητα του ανθρώπου. Οι νευροβιολόγοι έχουν αποδείξει ότι ο εγκέφαλος του ανθρώπου δεν αποτυπώνει άμεσα και πιστά μια εξωτερική παράσταση, αλλά κάνει κάτι εξαιρετικά πολύπλοκο. Διασπά σε διάφορα μέρη τις πληροφορίες και την όποια συναισθηματική συνοδεία του ερεθίσματος και ακολούθως συντονίζει και επανασυνδέει τα μέρη αυτά, ανασυγκροτώντας μια ενότητα που είναι η κωδικοποιημένη καταγραφή του ερεθίσματος (Κουρτίδης, 2015). Περιττό να αναφέρω ότι ο συντονισμός, η ανασυγκρότηση και η ενοποίηση αυτών των μερών διατελείται ασυνείδητα. Αυτό το οποίο θα παρουσιαστεί στη συνείδηση ως πραγματικότητα, θα το αποφασίσει ο εγκέφαλος.
Ο άνθρωπος σκέπτεται, αισθάνεται, επιθυμεί μέχρι εκεί που του επιτρέπει ο εγκέφαλος του. Η νόηση, η σκέψη, αποτελεί μια υποεργασία του εγκεφάλου. Απώτερος σκοπός του εγκεφάλου δεν είναι η σκέψη, αλλά η επιβίωση. Ο εγκέφαλος έχει μόνο έναν σκοπό, να μας διατηρεί στη ζωή ικανοποιώντας τις ανάγκες μας και πάντα με οδηγό τη βασική βιολογική αρχή του Επίκουρου, πορισμού ηδονής- αποφυγής πόνου.
Φυσικά ο νους, η σκέψη, όχι μόνο δεν έχει αρχηγικό ρόλο στον ψυχικό βίο αλλά αποτελεί μια υποδιεργασία του εγκεφάλου. Τα πάθη, τα συναισθήματα, οι συγκινήσεις, είναι καταστάσεις μη αναγώγιμες στη νόηση και ικανές να υπάρξουν χωρίς τη νόηση (Κουρτίδης, 2015). Αυτό έβλεπε και ο Pascal όταν έλεγε ότι έχει η καρδιά τους λόγους της, τους οποίους αγνοεί ο λόγος. Η ζωή προηγείται της σκέψης.
Στο μεγαλύτερο μέρος της σημερινής εργασίας, ανέπτυξα απόψεις καλά εδραιωμένες από τις νευροεπιστήμες και την Ιατρική. Θα ήθελα κλείνοντας την εργασία μου να αναφερθώ και σε γνώση που έχει αποκτηθεί από χρόνια ψυχοθεραπευτικής εργασίας δικής μου αλλά και ανθρώπων που υπήρξαν δάσκαλοι στη διαδρομή μου ως ψυχοθεραπευτής. Είναι στέρεα βιοψυχικά δεδομένα που έχουν αποκτηθεί μέσα στο σκηνικό το οποίο διαμορφώνει η ψυχοθεραπευτική τεχνική με την οποία εργάζομαι. Για το υπόλοιπο της σημερινής ομιλίας θα πρέπει να βασιστείτε στην ειλικρίνεια των λεγομένων μου, γιατί το πλαίσιο μια ομιλίας δεν είναι το ιδανικό για να δείξει στην πράξη, αυτά που για τους θεραπευόμενους γίνονται βίωμα μέσα στο ψυχοθεραπευτικό πεδίο.
Συγκινήσεις που συνόδεψαν τραυματικές εμπειρίες (βιώματα που μας πλήγωσαν), κυρίως κατά την πρώτη δεκαετία της ζωής μας, αυτό για δύο λόγους:
Αυτά είναι τα δεδομένα που μου δίνει η ψυχοθεραπευτική πράξη,
Εκείνα τα χρόνια γίνεται το μεγαλύτερο μέρος της κατασκευής του εγκεφάλου, οπότε εμπειρίες που μπορεί να υπάρξουν στα πρώτα χρόνια της ζωής ενός ανθρώπου, φτάνουν να έχουν τόσο μεγάλη επίδραση και διάρκεια σε σχέση με μεταγενέστερες εμπειρίες), αποτελούν τα «κύρια» αίτια της όποιας ψυχικής δυσλειτουργίας ανεξαρτήτως του χρόνου εμφάνισης των συμπτωμάτων, ανεξαρτήτως του είδους των συμπτωμάτων.
Ο εγκέφαλος μας διαθέτει μηχανισμούς άμβλυνσης του ψυχικού άλγους, με τους οποίους οποίους μπορεί να μεταφέρει και να συγκρατεί αρνητικά συναισθήματα σε ασυνείδητα βάθη, ώστε να επικρατεί στη συνείδηση ένα αίσθημα ησυχασμού και ασφάλειας. Οι κύριοι μηχανισμοί που το επιτυγχάνει είναι σωματικοί (μπορώ να δώσω ένα παράδειγμα, πρόσωπο που χάνει την εκφραστικότητα του), δευτερευόντως μπορεί να είναι νοητικοί, βουλητικοί, συναισθηματικοί. Οι συγκινήσεις αυτές πολύ συχνά χωρίς το ιστορικό περιεχόμενο τους, συνεχίζουν να είναι ενεργές σε όλο το φάσμα της ζωής μας και να επηρεάζουν την κίνηση στην καθημερινότητα μας ακόμη και την αναζήτηση της αλήθειας.
Όλες οι ανθρώπινες υπάρξεις έχουν βρεθεί σε τέτοια βιώματα, διαφέρουμε στον βαθμό και την ένταση αυτών των βιωμάτων. Υπάρχει η δυνατότητα μείωσης ως και εξάλειψης αυτών των συγκινησιακών φορτίων με αποτέλεσμα να επιτυγχάνεται μια μεγαλύτερη ισορροπία μεταξύ συναισθήματος και λογικής σκέψης. Φυσικά στο ψυχοθεραπευτικό πεδίο, αυτό δεν επιτυγχάνεται χρησιμοποιώντας ως μοναδικό όργανο δουλειάς το λόγο αλλά εστιάζοντας το διαγνωστικό και θεραπευτικό ενδιαφέρον στην σωματική λειτουργία του ασθενή.
Κλείνοντας τη σημερινή εργασία θα πρότεινα:
Nα βλέπουμε τον άνθρωπο πιο ολοκληρωμένα, όπως είναι και όχι όπως θα θέλαμε να είναι.
Να αφήσουμε πίσω μας τη θολή έννοια της ψυχής και να τον βλέπουμε ως μια ψυχοσωματική ολότητα, μέσα στην οποία βρίσκεται σε δυναμική σχέση ο κόσμος της συνείδησης με τον κόσμο του ασυνειδήτου. Δεν σκεπτόμαστε, άρα υπάρχουμε όπως είχε πει ο Καρτέσιος αλλά σύμφωνα με τον Michel Sermer ιδρυτή του Skeptic Society «υπάρχουμε άρα σκεπτόμαστε, έχουμε σώμα άρα έχουμε νου». Ή ακόμη πληρέστερα «σκεπτόμαστε με ολόκληρο το σώμα μας, μέσα από όλοκληρο το παρελθόν μας και στη βάση της θεμελιώδους αρχής πορισμού ηδονής-αποφυγής πόνου (Κουρτίδης, 2015)».
Nα δούμε τους περιορισμούς που έχει ο λόγος και η νόηση και να δεχθούμε το συγκλονισμό που μας προκαλεί η γνώση, ότι τα ισχυρότερα κίνητρα των σκέψεων, των πράξεων, των συναισθημάτων μας προέρχονται από ασυνείδητα βάθη.
Αν δεχτούμε κάτι που εγώ δέχομαι χωρίς καθόλου να αμφιβάλλω, ότι βιώματα των πρώτων χρόνων της ζωής μας, έχουν τη δυνατότητα να συνεχίζουν να μας επηρεάζουν (κυρίως στο σκέλος της οδύνης τους) ασυνείδητα, ακόμη και δεκαετίες μετά την πάροδο των γεγονότων, να χαράσσουν το πλαίσιο κίνησης μας, να επηρεάζουν την κίνηση αναζήτηση της αλήθειας και να αυξάνουν την ανισορροπία μεταξύ συναισθήματος και λογικής σκέψης τότε δεν έχουμε περιθώριο να αφήνουμε το ασυνείδητο έξω από το πεδίο έρευνας μας.
Οπως είπα και προγενέστερα, υπάρχει η δυνατότητα μείωσης ως και εξάλειψης αυτών των συγκινησιακών φορτίων με αποτέλεσμα να επιτυγχάνεται μια μεγαλύτερη ισορροπία μεταξύ συναισθήματος και λογικής σκέψης. Αυτό είναι καθήκον της ψυχοθεραπευτικής πράξης. Προτιμότερο όμως αλλά και πιθανότατα ευκολότερο είναι να μάθουμε ποια είναι τα βιώματα που επιδρούν αρνητικά στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπου και να δουλέψουμε σε επίπεδο κοινωνικό-προληπτικό ώστε να τα εξαλείψουμε (έργο πολλών γεννεών). Ίσως σε εκείνα τα χρόνια, (αναφέρομαι κυρίως στην πρώτη δεκατία της ζωής), εκπαίδευση που θα βασίζεται στις αρχές της Επικούρειας φιλοσοφίας θα μπορούσε να έχει την ουσιαστικότερη επίδραση, δημιουργώντας ανθρώπους πηγαία ηθικούς, γαλήνιους και αυτάρκεις, χωρίς περιττές ανησυχίες και φόβους.
Bιβλιογραφία
Azevedo, F. A. C., Carvalho, L. R. B., Grinberg, L. T., Farfel, J. M., Ferretti, R. E. L., Leite, R. E. P., Jacob Filho, W., Lent, R., & Herculano-Houzel, S. (2009). Equal numbers of neuronal and nonneuronal cells make the human brain an isometrically scaled-up primate brain. The Journal of Comparative Neurology, 513(5), 532–541. https://doi.org/10.1002/cne.21974
Δημητριάδης, Ν., & Ψυχογιός, Α. (2022). Νευροεπιστήμη και ηγεσία: Νέες επιστημονικές προσεγγίσεις για την ηγεσία ανθρώπων και οργανώσεων. Εκδόσεις Προπομπός.
Επίκουρος. (2000). Αναγνωστικό της επικούρειας φιλοσοφίας και τέχνης του ζην. Εκδόσεις Θύραθεν.
Θεοδωρίδης, Χ. (1954). Επίκουρος: Η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου. Εκδόσεις Εστία.
Φωκάς, Α. (2023). Μονοπάτια κατανόησης. Broken Hill Publishers.
Gigon, O. (2010). Βασικά προβλήματα της αρχαίας φιλοσοφίας. Εκδόσεις Γνώση.
Κουρτίδης, Σ. (2015). Σύστημα επιβίωσης: Θεωρία της ανθρώπινης πράξης. Εκδόσεις University Studio Press.
Koenig-Robert, R., & Pearson, J. (2019). Decoding the contents and strength of imagery before volitional engagement. Scientific Reports, 9, Article 3504. https://doi.org/10.1038/s41598-019-39813-y
Mlodinow, L. (2019). Κάτω από το κατώφλι: Το νέο ασυνείδητο και τι μας διδάσκει. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Nease, B. (2016). The power of fifty bits: The new science of turning good intentions into positive results. HarperCollins.
Norretranders, T. (1998). The user illusion: Cutting consciousness down to size. Penguin Books.
Soon, C. S., Brass, M., Heinze, H.-J., & Haynes, J.-D. (2008). Unconscious determinants of free decisions in the human brain. Nature Neuroscience, 11(5), 543–545.
Whyte, L. L. (2009). Το ασυνείδητο πριν από τον Freud. Εναλλακτικές Εκδόσεις.
Young, J. Z. (1987). Ο εγκέφαλος και οι φιλόσοφοι: Από τους νευρώνες στη συνείδηση: Ένα γοητευτικό ταξίδι στο σύμπαν των νευροεπιστημών. Εκδόσεις Κάτοπτρο.
